Καλλιέργεια ηλίανθου

Του Άνθιμου Αναστασιάδη, Κέντρο «ΔΗΜΗΤΡΑ» Δράμας e-mail: drogeeka@otenet.gr
   
Ο ηλίανθος (Helianthus annuus), καλλιεργείται στη χώρα μας, με κύριο σκοπό την παραγωγή βιοκαυσίμων (βιοντήζελ), βάσει της κοινοτικής οδηγίας 2030/30ΕΚ, που προωθεί την διείσδυση των βιοκαυσίμων, ως ανανεώσιμα καύσιμα, με στόχο την σταδιακή υποκατάσταση του συνολικού ντήζελ κατά 5,75% το 2010 και 10% το 2020. Η πρώτη σημαντική αύξηση της καλλιεργήσιμης έκτασης σημειώθηκε το 2009, ενώ από το 2010 και μετά η έκταση αυτή σταθεροποιήθηκε στις 650-700χιλ.στρ. σε πανελλήνιο επίπεδο, καλλιεργούμενος κυρίως στη Β. Ελλάδα, με κυριότερες περιοχές παραγωγής τους Νομούς  Έβρου (50% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων), Σερρών, Ξάνθης και Δράμας. Η σταθερότητα αυτή οφείλεται στην προσαρμοστικότητα που δείχνει σε ποικίλους τύπους εδαφών, όπου με χαμηλές εισροές (άρδευση, λίπανση) μπορεί να πετύχει ικανοποιητικές αποδόσεις, που συνοδεύονται από ανάλογες τιμές (0,35-0,42ευρώ ανά κιλό), που διέπονται από καθεστώς συμβολαιακής γεωργίας.  Επίσης η καλλιέργεια του ηλίανθου προσφέρει στη χώρα μας σημαντικές ποσότητες ζωοτροφής (ηλιάλευρο).

Μορφολογία του φυτού

Κύριο θετικό στοιχείο του ηλίανθου που του προσδίδει αντοχή στην ξηρασία, είναι το βαθύ ριζικό σύστημα, αποτελούμενο από μία κεντρική πασσαλώδη ρίζα, που μπορεί να φτάσει σε βάθος έως 2μ. και πολυάριθμες πλευρικές ρίζες. Ωστόσο δεν χαρακτηρίζεται από υψηλή διεισδυτική ικανότητα, με αποτέλεσμα να χάνει το φυσιολογικό της σχήμα (σχήμα L, μικρότερο μήκος και διάμετρο), όταν συναντήσει συμπιεσμένο έδαφος, συνήθως στα πρώτα 20εκ. από την επιφάνεια του εδάφους. Για το λόγο αυτό, αν οι παραγωγοί θέλουν να έχουν το πλεονέκτημα της βαθιάς ρίζας, πρέπει να μεριμνούν για την αποφυγή δημιουργίας αδιαπέραστου στρώματος εδάφους. Ο μεγαλύτερος όγκος του πλευρικού ριζικού συστήματος εντοπίζεται σε βάθος 40-50εκ.
Το τελικό ύψος του φυτού (την εποχή της ωρίμανσης) κυμαίνεται μεταξύ 150-200 εκατοστά. Η ταξιανθία (κεφαλή) είναι το πιο σημαντικό τμήμα του φυτού. Το μέγεθος της εξαρτάται από την ποικιλία και τις συνθήκες του περιβάλλοντος (υγρασία, γονιμότητα του εδάφους, πυκνότητα σποράς, ημέρες ηλιοφάνειας κλπ).   Η  διάμετρος της κεφαλής συνήθως είναι 15-20 εκατοστά. Η γονιμοποίηση των ανθέων της κεφαλής επηρεάζεται αρνητικά από υψηλές θερμοκρασίες την εποχή της άνθησης. Σημαντικό στοιχείο είναι η αντοχή του φυτού στο πλάγιασμα, αλλά και η κλίση της κεφαλής, ώστε να αποφεύγονται οι απώλειες από τα πουλιά.    
Ο αριθμός των φύλλων είναι 20-30. Η διατήρηση του φυλλώματος τουλάχιστον μέχρι το στάδιο της φυσιολογικής ωρίμανσης, αποτελεί απαραίτητο παράγοντα για την επίτευξη ικανοποιητικής απόδοσης. Σημειώνεται ότι το στάδιο της φυσιολογικής ωρίμανσης (R9), στον ηλίανθο εμφανίζεται περίπου 30-35 μέρες από το μέσο της άνθησης όταν οι σπόροι έχουν υγρασία περίπου 35%.

Εδάφη  

Ο ηλίανθος μπορεί να ευδοκιμήσει σε πολλούς τύπους εδαφών. Τα βαθιά και  στραγγιζόμενα εδάφη,  που έχουν παράλληλα ικανότητα συγκράτησης νερού, δίνουν τα καλύτερα αποτελέσματα. Σε φτωχά ξερικά χωράφια, το νερό στη διάρκεια του καλοκαιριού είναι ο πιο κρίσιμος παράγοντας. Το άριστο εύρος pH είναι 6,5-7,5. Άριστη είναι η προσαρμογή του σε γόνιμα οργανικά εδάφη, που συνοδεύονται από μεγάλες αποδόσεις.

Εποχή σποράς

Η σπορά ξεκινά να γίνεται όταν η θερμοκρασία του εδάφους σταθεροποιηθεί στους 80C. Με την πρώιμη σπορά αυξάνονται οι στρεμματικές αποδόσεις και η περιεκτικότητα σε έλαιο του σπόρου. Επίσης δίνεται η δυνατότητα στο φυτό να αξιοποιήσει τις βροχές Μαΐου-Ιουνίου (ιδιαίτερα σε ξηρικές καλλιέργειες), εποχή που συμπίπτει με αυξημένες απαιτήσεις του φυτού για νερό. Η καταλληλότερη εποχή σποράς θεωρείται το 2ο 15θήμερο του Μαρτίου. Νεαρά φυτά ηλίανθου στο στάδιο των κοτυληδόνων αντέχουν μέχρι -50C.

Αποστάσεις  σποράς

Η σπορά γίνεται γραμμικά με πνευματικές μηχανές. Οι αποστάσεις μεταξύ των γραμμών είναι 75cm και επί της γραμμής σποράς 21-23cm για γόνιμα-ποτιστικά χωράφια και  25-28cm για  φτωχά, άγονα και ξηρικά χωράφια. Το βάθος σποράς πρέπει να είναι μεταξύ 3-5εκ., και όχι λιγότερο. Απώλειες φυτών κατά το φύτρωμα έως 30%, αρκεί να κατανέμονται ομοιόμορφα στον αγρό, δεν πρέπει να μας οδηγούν σε επανασπορά, διότι τα εναπομείναντα φυτά  ηλίανθου αναπτύσσουν μεγαλύτερες κεφαλές, εξισορροπώντας την στρεμματική απόδοση. Γενικότερα ο ηλίανθος χαρακτηρίζεται από καλή φυτρωτική ικανότητα.
Αριθμός επιθυμητών φυτών / στρέμμα :
α) για ξηρική καλλιέργεια 4500-5000 φυτά στο στρέμμα και
β) για ποτιστική καλλιέργεια 5500 – 6000 φυτά το στρέμμα.
Ένας σάκος 150.000 σπόρων καλύπτει 22-25 στρέμματα.

Θρέψη-Λίπανση  

Από τα θρεπτικά στοιχεία που δίνονται με την λίπανση, το Άζωτο είναι αυτό που επηρεάζει περισσότερο την ανάπτυξη του ηλίανθου, ενισχύοντας την φυλλική επιφάνεια και αυξάνοντας το μέγεθος της κεφαλής Ο Φώσφορος  επηρεάζει θετικά την ανάπτυξη των ριζών, αυξάνει τον αριθμό ανθέων ανά κεφαλή καθώς και την περιεκτικότητα του σπόρου σε έλαιο. Οι ανάγκες σε Κάλιο είναι μεγάλες, ωστόσο το στοιχείο αυτό κατανέμεται ως επί το πλείστον στα φυτικά υπολείμματα που μένουν στο χωράφι μετά τη συγκομιδή, με αποτέλεσμα να επανέρχεται στο έδαφος σε μεγάλο ποσοστό. Από τα ιχνοστοιχεία, σημαντικότερο είναι το Βόριο, έλλειψη του οποίου είναι δυνατόν να παρατηρηθεί σε εδάφη αμμουδερά, ασβεστούχα και με pH πάνω από 7. Η εμφάνιση τροφοπενίας Βορίου εξαρτάται και από την ευαισθησία του καλλιεργούμενου υβριδίου. Σε περίπτωση υποψίας ανεπάρκειας Βορίου, προτείνεται διαφυλλικός ψεκασμός με Βόριο στο στάδιο των 10-14 φύλλων.
Κανόνας λίπανσης που ισχύει για το Άζωτο, είναι 4,5κιλά Ν για κάθε 100 κιλά παραγωγή ηλιόσπορου. Πρέπει όμως να τονιστεί ότι ο ηλίανθος έχει την ικανότητα να απορροφά σχεδόν το 50% του Ν από το έδαφος, οπότε λίπανση Ν της τάξης των 6-10μονάδωνN/στρ (κριτήριο αποτελεί και η προηγούμενη καλλιέργεια), αρκεί για μια ικανοποιητική απόδοση. Για το Φώσφορο και το Κάλιο προτείνεται  λίπανση 3-5 μονάδων ανά στρέμμα.
Η εφαρμογή της λίπανσης μπορεί να γίνει, είτε όλη στη βασική λίπανση, είτε να δίνεται μια ποσότητα με επιφανειακή λίπανση στο στάδιο των 10-12 φύλλων. Μπορεί να γίνει και γραμμική λίπανση κατά τη σπορά, αλλά η γραμμή του λιπάσματος να απέχει τουλάχιστον 5εκ. από την γραμμή σποράς, για την αποφυγή φυτοτοξικότητας.

Αμειψισπορά  

Η αμειψισπορά είναι απαραίτητη, γιατί μειώνει τα προβλήματα των ασθενειών και των φυτών εθελοντών (φυτά ηλίανθου που προκύπτουν από σπόρους που έπεσαν στο χωράφι την προηγούμενη χρονιά). Το σιτάρι που διαδέχεται τον ηλίανθο ευνοείται τα μέγιστα σε αποδόσεις. Επίσης η εναλλαγή ηλίανθου - καλαμποκιού ευνοεί την απόδοση και των δύο καλλιεργειών.

Άρδευση

Το κρίσιμο στάδιο αναγκών της καλλιέργειας σε νερό είναι η περίοδος που αρχίζει 20 ημέρες πριν το μέσο της άνθησης, έως και 20 μέρες μετά. Ωστόσο η πιο κρίσιμη περίοδος ως προς τις απαιτήσεις του φυτού σε νερό, είναι η εποχή της άνθησης και της πλήρωσης των σπόρων. Δεν ποτίζουμε ποτέ, καλλιέργεια ηλίανθου που έχει εύρωστη ανάπτυξη πριν την άνθηση στο στάδιο του οφθαλμού (R2-R3). Ο αριθμός των αρδεύσεων καθορίζεται από τον τύπο του εδάφους, την ανθεκτικότητα του υβριδίου στην ξηρασία και τις καιρικές συνθήκες της κάθε χρονιάς Συνήθως απαιτούνται 1-2 αρδεύσεις σε χωράφια που συγκρατούν υγρασία και 3-4 σε αμμουδερά χωράφια. Γενικά ισχύει το γεγονός ότι ο ηλίανθος μπορεί να δώσει μεγάλη παραγωγή και με ελάχιστη ή μηδενική άρδευση. Η άρδευση μπορεί να γίνει με ροή, καταιωνισμό ή σταγόνες.
Πρέπει να τονιστεί ότι λόγω της βαθιάς ρίζας που διαθέτει ο ηλίανθος, εξαντλεί την εδαφική υγρασία περισσότερο από άλλες καλλιέργειες, γεγονός που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη για τις επόμενες καλλιέργειες κυρίως ξηρών περιοχών.

Έλεγχος των ζιζανίων :

Ο ηλίανθος είναι πολύ ευαίσθητος στον ανταγωνισμό των ζιζανίων μέχρι και το στάδιο των 10 φύλλων. Στο εμπόριο κυκλοφορούν τρεις τύποι υβριδίων ηλίανθου. Τεχνολογίας Clearfield, τεχνολογίας ExpressSun και συμβατικά, ωστόσο τα τελευταία έχουν εκτοπιστεί από τα δύο πρώτα, που επιτρέπουν τον μεταφυτρωτικό ψεκασμό της καλλιέργειας με τα ζιζανιοκτόνα που περιέχουν τις δραστικές ουσίες imazamox και  tribenuron methyl αντίστοιχα.
Imazomox 4%: Ψεκασμός φυλλώματος στο στάδιο των 4-6 φύλλων του ηλίανθου με δόση 100 κ.εκ./στρ. και την προσθήκη επιφανειοδραστικής ουσίας. Η εφαρμογή αυτή γίνεται μόνο σε ποικιλίες Clearfield – που είναι ανθεκτικές στο εν λόγω ζιζανιοκτόνο. Καταπολεμά πλατύφυλλα και στενόφυλλα ζιζάνια καθώς και την οροβάγχη.
Tribenuron methyl 50%: Ψεκασμός φυλλώματος στο στάδιο των 4-6 φύλλων του ηλίανθου, με δόση 3,75γρ/στρ. και την προσθήκη επιφανειοδραστικής ουσίας.  Εφαρμόζεται μόνο σε ποικιλίες ExpressSun – που είναι ανθεκτικές στο εν λόγω ζιζανιοκτόνο. Καταπολεμά μόνο πλατύφυλλα ζιζάνια.
Πρέπει να προσεχθεί από τους παραγωγούς το γεγονός, ότι η αποκλειστική χρήση των παραπάνω ζιζανιοκτόνων για την καταπολέμηση των ζιζανίων του ηλίανθου, πιθανολογεί την εμφάνιση ανθεκτικών βιοτύπων ζιζανίων στα συγκεκριμένα σκευάσματα.
Τα στενόφυλλα (αγροστώδη ) ζιζάνια καταπολεμούνται  με την χρήση των αγρωστοδοκτόνων.

Εχθροί-Ασθένειες  

Ιδιαίτερo πρόβλημα για τον ηλίανθο αποτελεί το παράσιτο οροβάγχη (λύκος) το οποίο στη χώρα μας υπάρχει μόνο στο Ν. Έβρου και αντιμετωπίζεται με τη χρήση ανθεκτικών ποικιλιών και το ζιζανιοκτόνο imazamox.
Από πλευράς εντομολογικών προσβολών ο ηλίανθος δεν αντιμετωπίζει προβλήματα, τουλάχιστον έως τώρα, πλην μιας περίπτωσης την περασμένη χρονιά από το έντομο εδάφους αγρότιδα (κοινώς καράφατμε), που οδήγησε σε επανασπορές της καλλιέργειας σε ορισμένες περιοχές.
Ζημιές στη παραγωγή μπορεί να προκληθούν και από τα πουλιά με κυριότερο τα σπουργίτια. Το πρόβλημα αντιμετωπίζεται μόνο με συγκεντρωμένες καλλιέργειες και αποφυγή καλλιέργειας χωραφιών που είναι κοντά σε δάσος, συστάδες δένδρων, ποτάμια και ρυάκια. Η επιλογή υβριδίων με κλίση της κεφαλής του φυτού, αντιμετωπίζει σε μεγάλο βαθμό το πρόβλημα.
Σημαντικότερες ασθένειες του ηλίανθου, που ήδη έχουν κάνει την εμφάνισή τους στη χώρα μας είναι: Περονόσπορος, Μακροφομίνα, Φόμα, Φόμοψη, Σκλερωτίνια. Από αυτές η σημαντικότερη ασθένεια για τα δεδομένα της χώρας μας είναι η Μακροφομίνα, η οποία ευνοείται από ξηρές συνθήκες του εδάφους και θερμοκρασίες πάνω από 320C, προσβάλλοντας το ριζικό σύστημα του φυτού που οδηγεί στην πρόωρη ξήρανσή του, ιδιαίτερα στις ξηρικές καλλιέργειες. Το καλύτερο μέτρο για την αντιμετώπισή της, είναι η διατήρηση της υγρασίας του εδάφους το αργότερο μέχρι τη φυσιολογική ωρίμανση.  
Καλύτερο μέτρο για την πρόληψη της εξάπλωσης των ασθενειών του ηλίανθου είναι η εφαρμογή αμειψισποράς. Επίσης για την αντιμετώπιση της Φόμα και της Φόμοψη, προτείνεται η καταστροφή και το παράχωμα των προσβεβλημένων στελεχών του ηλίανθου, που μένουν στο χωράφι μετά τη συγκομιδή.

Συγκομιδή - Αποδόσεις

Για την συγκομιδή χρησιμοποιούνται οι συμβατικές αλωνιστικές μηχανές  καλαμποκιού με την προσθήκη μαχαιριού κατάλληλου για τον αλωνισμό του ηλίανθου (ηλιομάχαιρο).
Η συγκομιδή - αλωνισμός, γίνεται όταν υγρασία των σπόρων είναι 9% ή 8-10%. Συγκομιδή με μεγαλύτερη υγρασία δυσχεραίνει την αποθήκευσή του, ενώ σε πολύ χαμηλή υγρασία παρατηρούνται απώλειες σπόρων, που την επόμενη χρονιά οδηγούν στην εμφάνιση φυτών εθελοντών.
Οι στρεμματικές αποδόσεις σε ξηρικά άγονα χωράφια κυμαίνονται από 100-250κιλ/στρ, ενώ σε γόνιμα χωράφια, ποτιστικά, που έχουν δεχθεί όλες τις καλλιεργητικές φροντίδες κυμαίνεται από 300 έως 500 κιλά/στρέμμα.

Οικονομικότητα καλλιέργειας

Τα έξοδα της καλλιέργειας είναι περίπου 50-60ευρώ/στρ. (σπόρος, λίπασμα, ζιζανιοκτονία, άρδευση, καλλιεργητικές εργασίες), ενώ τα έσοδα από μια καλλιέργεια που αποδίδει 400κιλ/στρ. είναι 140ευρώ/στρ. (0,35ευρώ/κιλό).

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ 15-3-2014