Κατά την ελληνική μυθολογία, ο πρώτος που δίδαξε την τέχνη της οινοποιίας ήταν ο Διόνυσος Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Στάφυλος ήταν γιος του Διονύσου και της Αριάδνης.
Αν και θεός λαϊκός ο Διόνυσος, εντάχθηκε ως ισότιμος στο Δωδεκάθεο του Ολύμπου χωρίς διάκριση. Έπαιρνε μέρος στα συμβούλια των Ολυμπίων θεών, ενώ, κατά μία παράδοση, παραβρέθηκε στη γέννηση της Αθηνάς.
Ως σύμβολα του θεού θεωρήθηκαν ο θύρσος, η νεβρίδα τα φύλλα κισσού, ο διπλός πέλεκυς,η άμπελος, ο κάνθαρος, ο σκύφος και το ασκί (κύριο μέσο μεταφοράς κρασιού μαζί με τον κρατήρα).Αργότερα, όταν ο θεός Διόνυσος αναλαμβάνει την προστασία της χλωρίδας και της πανίδας, συνδέεται αυτόματα με την ύπαρξη του φαλλού ως στοιχείου της γονιμότητας].
Δεν πρέπει να μας ξενίζει το γεγονός της ευρείας διάδοσης της λατρείας του θεού στη χώρα των Ηδωνών, η οποία σε μεγάλη έκταση, ιδιαίτερα τα τοιχώματα των ξηροχειμάρρων, αλλά και οι ορεινές περιοχές της κατακλύζονται ακόμη και σήμερα από αγριοσταφυλές.
Κι ακόμη, οι ανασκαφικές έρευνες, που συντελέστηκαν πριν από μερικά χρόνια στους νεολιθικούς οικισμούς των Σιταγρών και του Αρκαδικού Δράμας, έφεραν στο φως σπέρματα από αγριοσταφυλή, τα οποία θεωρήθηκαν ως τα αρχαιότερα στον ελλαδικό χώρο.
Σύντομα οι Ηδωνοί επιδόθηκαν στην καλλιέργεια της αμπέλου με αποτέλεσμα τεράστιες εκτάσεις της γης τους να καλύπτονται από αμπελώνες.
Οι πρώτες απεικονίσεις του Διόνυσου σε νομίσματα και αγγεία τον παρουσιάζουν γενειοφόρο. Στο κεφάλι του φέρει στέμμα από κισσό και φορά χιτώνα. Στα χρόνια του Περικλή, ο Διόνυσος παριστάνεται χωρίς γενειάδα, ο χιτώνας του γίνεται γυναικείος, ενώ αποκτά κι άλλα γυναικεία χαρακτηριστικά, όπως στoλiδια στα μαλλιά. Λίγο αργότερα, επικράτησε να απεικονίζεται ως όμορφος έφnβος με πολλά, ακατάστατα μαλλιά.
Σε άλλο μύθο ο Στάφυλος ήταν βοσκός του βασιλεία της Αιτωλίας Οινέα. Καθώς έβοσκε τις κατσίκες του, παρατήρησε ότι μια από αυτές τρώγοντας συνέχεια ένα συγκεκριμένο καρπό πάχαινε περισσότερο από τις άλλες. Μάζεψε τότε αρκετούς και τους πρόσφερε στον βασιλιά του. Εκείνος παρασκεύασε ένα χυμό τον οποίο ονόμασε "οίνο", στον δε καρπό έδωσε το όνομα του βοσκού του (σταφύλι).
Το αμπέλι και η οικογένεια του ήταν γνωστά από την παλαιολιθική εποχή. Σε ανασκαφές που έγιναν βρέθηκαν απολιθώματα οινοφόρου αμπέλου που χρονολογούνται από την ηώκαινη εποχή. Επειδή το αμπέλι δεν αντέχει το ψύχος, κατά την εποχή των παγετώνων εγκλιματίστηκε στις παραμεσόγειες περιοχές και στις περιοχές της Κασπίας θάλασσας. Τα αμπέλια ξεκίνησαν να καλλιεργούνται από την εποχή του χαλκού, καθώς κουκούτσια από σταφύλια βρέθηκαν σε κατοικίες της εποχής αυτής. Επίσης σε επιγραφές γίνονται αναφορές στην άμπελο, ενώ παραστάσεις σε τοίχους απεικονίζουν ανθρώπους να καλλιεργούν αμπέλια και να μαζεύουν σταφύλια. Οι εικόνες και οι γραφές αυτές χρονολογούνται στα 2.500 χρόνια π.Χ.
Διονυσιακή λατρεία
O Διόνυσος ως αρχαία θεότητα ήταν ήδη γνωστός στον 12ο αιώνα Η λατρεία του σχετίζεται με τους εορτασμούς της βλάστησης, της ιερής τρέλας που προκαλεί η πόση του οίνου και της γονιμότητας. Κοινό στοιχείο στις λατρευτικές πρακτικές του είναι το στοιχείο της έκστασης, ενίοτε της οργιαστικής φρενίτιδας, που απελευθερώνει από τις φροντίδες της καθημερινότητας, προσδίδοντάς του την προσωνυμία Λύσιος].
Πέραν του γεγονότος λοιπόν ότι το όνομά του συνδέθηκε με μία από τις αρτιότερες μορφές του ελληνικού λόγου, το δράμα, προς τιμήν του διοργανώνονταν μεγαλοπρεπείς γιορτές, όπως τα Κατ' αγρούς Διονύσια, τα Λήναια, τα Ανθεστήρια και τα Μεγάλα Διονύσια.
\
Τρεις είναι οι κύριες μορφές, με τις οποίες εμφανίζεται ο Διόνυσος στη λατρεία του. Με έμβλημα τον φαλλό, το δένδρο -εξ ου και η προσωνυμία δενδρίτης- ή τον ταύρο είναι θεός της γονιμότητας και προστάτης των καλλιεργειών, κυρίως της αμπέλου. Στη δεύτερη μορφή του είναι ο ενθουσιαστικός Διόνυσος, με εμβλήματα τον θύρσο και τη δάδα, όπως επίσης την ακολουθία, των Μαινάδων, των Βακχών, των Θυιάδων, των Ληνών και των Βασσαριδών, όπως τις μετέφερε η μυθολογική αφήγηση. Στην τρίτη και αρχαιότερη μορφή του είναι οντότητα του Κάτω Κόσμου και φέρει την προσωνυμία Ζαγρεύς (ο μέγας κυνηγός). Είναι γιος του καταχθόνιου Δία και της Περσεφόνης. Σε αυτή την τρίτη μορφή οι Ορφικοί τον ενσωμάτωσαν ως κυριότερη θεότητά τους, ερχόμενοι σε αντίθεση με τους διονυσιαστές, τους οπαδούς του ενθουσιαστικού Διονύσου
Με τον Διόνυσο θεό των δένδρων και των φυτών πραγματοποιείται η επιστροφή στο «ζωώδες πάθος» της φύσης, μακριά από τους περιορισμούς και τις αποκρυσταλλώσεις που επιβάλλει ο εξορθολογισμός, κάτι που διακρίνεται άμεσα στις Βάκχες του Ευριπίδη. Με την προσωνυμία βρόμιος λατρεύτηκε κυρίως ως θεός γεννημένος από το δημητριακό βρόμος και το οινοπνευματώδες ποτό που παράγεται, χωρίς να είμαστε σίγουροι ποιο ακριβώς είναι αυτό το δημητριακό (βρώμη;).
ΠΟΙΑ ΗΤΑΝ Η ΤΥΧΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΤΩΝ ΠΟΥ ΑΡΠΑΞΑΝ ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΤΟΝ ΔΙΟΝΥΣΟ
Μια φορά, Τυρρηνοί πειρατές έπιασαν τον Διόνυσο, που κοιμόταν αμέριμνος σε μια παραλία, με σκοπό να τον πουλήσουν σκλάβο. Για να τους τιμωρήσει για την κακία τους, ο Θεός μεταμορφώθηκε σε λιοντάρι και κατασπάραξε τον αρχηγό τους. Τότε οι υπόλοιποι πειρατές βούτηξαν στη θάλασσα, όπου ο θεός Ποσειδώνας τους μεταμόρφωσε σε δελφίνια
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, η πρώτη καλλιέργεια αμπελιού έγινε στην Κρήτη, ενώ για κάποιους άλλους στη Θράκη και χρονολογούνται γύρω στο 1.000 π.Χ. Ο Όμηρος αναφέρεται στο αμπέλι και το κρασί με τις ονομασίες οίνη, Οινόη, οινιάδα και άλλα. Στη συνέχεια οι Έλληνες και οι Φοίνικες μετέφεραν αμπέλια στην Ιταλική χερσόνησο και η Σικελία έγινε κέντρο παραγωγής σταφυλιών.
Γύρω στο 600 π.Χ. Φοίνικες διέδωσαν την καλλιέργεια του αμπελιού στη Γαλλία και την περίοδο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας το αμπέλι φτάνει στη Βρετανία. Το 13ο αιώνα μ.Χ. οι Άραβες προωθούν την καλλιέργεια του αμπελιού στην Ισπανία και την Πορτογαλία και μέχρι το 17ο αιώνα το αμπέλι ήταν γνωστό σε όλη σχεδόν την Ευρώπη. Στην συνέχεια μεταφέρθηκαν Ευρωπαϊκά αμπέλια στην Αμερική αλλά καταστράφηκαν μετά από μεγάλη επιδημία φυλλοξήρας, ενός εντόμου του εδάφους που προσβάλλει τις ρίζες του φυτού με αποτέλεσμα αυτό να ξεραίνεται. Συνέπεια αυτού ήταν να καλλιεργηθούν άγριες ποικιλίες ντόπιων αμπελιών ανθεκτικών στο έντομο, οι οποίες στις αρχές του 18ου αιώνα έφτασαν να καλλιεργούνται στην Αγγλία και στη Γαλλία. Όμως τα αμπέλια αυτά προσβλήθηκαν από διάφορες άλλες ασθένειες που κατέστρεψαν το 70% των καλλιεργειών. Η λύση δόθηκε με τον εμβολιασμό άγριων αμερικάνικων αμπελιών και τη δημιουργία ανθεκτικών υβριδίων.
Η ΑΛΕΠΟΥ ΚΑΙ ΣΤΑΦΥΛΙΑ
Ένας από τους πιο γνωστούς και διδακτικούς μύθους του Αισώπου είναι η ιστορία της αλεπούς με τα σταφύλια. Η δραματοποίηση αυτού του μύθου αποτελεί μια καλή ευκαιρία να διδαχτούν οι μικροί μαθητές ότι δεν ωφελεί να μειώνουμε την αξία αυτού που δεν μπορούμε να αποκτήσουμε, κατηγορώντας ταυτόχρονα κάποιον άλλο για τη δική μας αποτυχία.
Μια ιστορία σκέφτηκα
να σας διηγηθώ
μια ιστορία αλλιώτικη
σε σας παιδιά θα πω!
Μια αλεπού προσπάθησε
που ήταν νηστική
να φάει σταφύλια νόστιμα
από άμπελο ψηλή!
Ακούστε όμως τι έγινε
σαν έφτασε κοντά
ακούστε πώς τους μίλησε
και τι είπανε κι αυτά!
Αλεπού:
Πωπώ σταφύλια νόστιμα
που 'χεις κληματαριά!
Απ' την πολλή την πείνα μου
τα βλέπω για... διπλά!
Άλλα μεγάλα κόκκινα
άλλα πιο ανοιχτά
μα όλα πεντανόστιμα
κι όλα τους ζουμερά!
Σταφύλι 1:
Είμαστε πλέον ώριμα
σταφύλια να τα φας
κι όχι μονάχα λαίμαργα
συνέχεια να κοιτάς!
Σταφύλι 2:
Γεύση γλυκιά χαρίζουμε
κι απίθανο χυμό
αν κάποιος μες στο στόμα του
μας βάλει στο λεπτό!
Σταφύλι 3:
Εμάς να προτιμήσετε
αυτή την εποχή
κυρα-αλεπού μας έξυπνη
για σίγουρη τροφή!
Σταφύλι 4:
Κι αν δεν προλάβεις σήμερα
όλους μας να μας φας
μπορείς μέρες ολόκληρες
μετά να μας τρυγάς!
Σταφύλι 5:
Κι έτσι κρασί θεσπέσιο
μπορεί να παραχθεί
αν κάθε ρώγα σίγουρα
κι αργά θα πατηθεί!
Aλεπού:
Πολύ ωραία μου' πατε
όλες τις ομορφιές
κι όλες αυτές που κρύβετε
τις τόσες νοστιμιές!
Όμως δε φτάνω η άμοιρη
να κόψω ούτε μια
από τις ρώγες σου
όμορφη, καλή κληματαριά!
Κληματαριά:
'Ελα αλεπού, προσπάθησε
δεν είσαι μακριά
λίγο ακόμα κι έφτασες
τα νόστιμα τσαμπιά!
Αλεπού:
Οχού, λοιπόν, βαρέθηκα!
Πόσο να τεντωθώ
και για σταφύλια άγουρα
εγώ να προσπαθώ!
Τώρα που βλέπω αντίκρυ μου
λίγο πιο καθαρά
ανώριμη και άγουρη
είσαι κληματαριά!
(Η αλεπού απομακρύvεται
και τα σταφύλια την κοιτούν
με απορία και θυμό.)
Aφηvητής:
Κι έτσι απομακρύνθηκε
κι έμεινε νηστική
και δεν το παραδέχτηκε
πως έφταιγε αυτή!
Σταφύλια:
Πολλές φορές οι άνθρωποι
το κάνουνε κι αυτό:
όταν αποτυγχάνουνε
να λέν' "Δε φταίω εγώ!".
Μα έτσι είναι απίθανο
να έρθουν αγαθά,
σε άλλους όταν φταίξιμο
ρίχνεις κάθε φορά!
Περιγραφή εικονας
Το χάλκινο ανάγλυφο ειδώλιο κοσμούσε ίσως κάποια υδρία. Ο θεός Διόνυσος παρουσιάζεται άμουσος, με κατσαρά μαλλιά. Φοράει ιμάτιο από τους μηρούς και στους ώμους. Το αριστερό πόδι είναι σταυρωτό πάνω από το δεξί. Στηρίζει το αριστερό χέρι επάνω σε στήλη, ενώ στο δεξί κρατάει το κέρας της Αμαλθείας. Η Αριάδνη στρέφει το βλέμμα της προς τον Διόνυσο, ενώ ακουμπάει το δεξί χέρι της στον δεξί του ώμο. Φοράει μακρύ χιτώνα.