Γιατί η ΕΕ αποφάσισε να δημιουργήσει μια υπηρεσία για την ασφάλεια των τροφίμων;
Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, η ΕΕ βρέθηκε αντιμέτωπη με μια σειρά κρίσιμων καταστάσεων στον τομέα των τροφίμων, όπως η ΣΕΒ, η σαλμονέλα και οι διοξίνες που είχαν υπονομεύσει την εμπιστοσύνη των καταναλωτών στο σύστημα παραγωγής και διανομής τροφίμων και κατέδειξαν ελλείψεις στο σύστημα που ίσχυε την εποχή εκείνη.
Ποια ήταν η απάντηση της Επιτροπής σε αυτές τις κρίσιμες καταστάσεις στον τομέα των τροφίμων;
Τον Ιανουάριο του 2000 η Επιτροπή δημοσίευσε ένα έγγραφο πολιτικής (λευκή βίβλος), στο οποίο επισημάνθηκε ένα ευρύ φάσμα μέτρων που κρίθηκαν αναγκαία για την αναθεώρηση της πολιτικής για την ασφάλεια των τροφίμων στην Ευρώπη. Η βίβλος επισήμανε δύο κεντρικούς πυλώνες που είχαν ως στόχο την ανάκτηση της εμπιστοσύνης του κοινού: τη δημιουργία ενός πλαισίου της ΕΕ σχετικά με τη γενική νομοθεσία για τα τρόφιμα και τη σύσταση μιας ανεξάρτητης Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA).
Οι δραστηριότητες της EFSA επικαλύπτουν τις δραστηριότητες των εθνικών φορέων για την ασφάλεια των τροφίμων;
Η νομοθεσία της ΕΕ για τα τρόφιμα αναγνωρίζει ότι η EFSA πρέπει να βασίζεται στις ικανότητες των κρατών μελών μέσω της δικτύωσης των φορέων που δραστηριοποιούνται σε τομείς με παρόμοιες αποστολές, όπως η Αρχή. Η EFSA έχει σήμερα ένα δίκτυο που αριθμεί πάνω από 1.500 εξωτερικούς εμπειρογνώμονες και περισσότερα από 300 επιστημονικά ιδρύματα. Το προσωπικό της EFSA είναι σχετικά μικρό, αριθμεί περίπου 450 άτομα. Ο αριθμός αυτός είναι μικρός σε σύγκριση με τους εθνικούς φορείς για τα τρόφιμα στα κράτη μέλη και, σε διεθνές επίπεδο, σε σύγκριση με την Αμερικανική Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA).
Ποιος είναι ο ρόλος της EFSA;
Η EFSA είναι επιφορτισμένη με την παροχή ανεξάρτητων επιστημονικών συμβουλών και τεχνικής υποστήριξης για την πολιτική της ΕΕ σε όλους τους τομείς που έχουν άμεσο ή έμμεσο αντίκτυπο στην ασφάλεια των τροφίμων και των ζωοτροφών. Είναι επίσης υπεύθυνη για την επικοινωνία σχετικά με όλα τα ζητήματα στο πλαίσιο των τομέων αυτών, και προβαίνει σε ανακοινώσεις σχετικά με κινδύνους που συνδέονται με την τροφική αλυσίδα.
Η EFSA έχει επίσης εντολή να παρέχει επιστημονικές συμβουλές για τη διατροφή του ανθρώπου, όταν ζητούνται από την Επιτροπή. Επίσης, παρέχει επιστημονικές γνώμες σχετικά με την υγεία και την καλή μεταχείριση των ζώων, την υγεία των φυτών και τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, ακόμη και όταν αυτές δεν συνδέονται με ζητήματα ασφάλειας των τροφίμων. Σε όλες τις δραστηριότητες θα πρέπει να συνεργάζεται στενά με τους αρμόδιους φορείς των κρατών μελών που εκτελούν καθήκοντα παρεμφερή με αυτά της Αρχής.
Η EFSA είναι πράγματι ανεξάρτητη;
Σύμφωνα με τον ιδρυτικό κανονισμό της EFSA είναι αυστηρές οι απαιτήσεις όσον αφορά την ανεξαρτησία και τις συγκρούσεις συμφερόντων οι οποίες εφαρμόζονται σε όλες τις δραστηριότητές της. Για τη συμμόρφωση με αυτές τις απαιτήσεις, η EFSA έχει θεσπίσει εσωτερικούς κανόνες σχετικά με τα ζητήματα αυτά, που ενίσχυσε προοδευτικά την τελευταία φορά τον Δεκέμβριο του 2011, όταν υιοθέτησε την πολιτική της για την ανεξαρτησία και τις διαδικασίες λήψης επιστημονικών αποφάσεων. Οι συναφείς εκτελεστικοί κανόνες που τέθηκαν σε ισχύ τον Ιούλιο του 2012 έχουν βελτιώσει τις ισχύουσες διαδικασίες ανίχνευσης και διαχείρισης των συμφερόντων που δηλώνονται από όλους τους εμπλεκομένους στις δραστηριότητες της ΕΑΑΤ. Περιλαμβάνουν τους επιστημονικούς εμπειρογνώμονες, το προσωπικό, τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου και τρίτη μέρη, περιλαμβανομένων των αναδόχων. Πριν από την έγκριση των νέων κανόνων, η EFSA συμβουλεύτηκε τα ενδιαφερόμενα μέρη εκτενώς όσον αφορά το σχέδιο των κανόνων.
Η EFSA αφιερώνει σημαντικούς πόρους για την εφαρμογή της νέας πολιτικής της και των κανόνων της. Έχει αναπτύξει τα δικά της ειδικά εργαλεία ΤΠ για τη διαχείριση πάνω από 8.000 δηλώσεων συμφερόντων, εξετάζει 40.000 σημεία της ημερήσιας διάταξης των συνεδριάσεων κάθε χρόνο και υποβάλλει ετήσια έκθεση σχετικά με τα αποτελέσματα που έχουν επιτευχθεί.
Επιπλέον, η ανεξαρτησία της EFSA διασφαλίζεται και από τη συλλογική λήψη αποφάσεων των επιστημονικών ομάδων της και από τον διαφανή τρόπο λειτουργίας της. Αυτό συνεπάγεται δημοσίευση των επιστημονικών γνωμών, συμπεριλαμβανομένων, κατά περίπτωση, των απόψεων της μειοψηφίας, τη δημοσίευση της ημερήσιας διάταξης και των πρακτικών των συνεδριάσεων, τη δημοσίευση των δηλώσεων συμφερόντων των μελών του διοικητικού συμβουλίου και των μελών της επιστημονικής επιτροπής καθώς και των επιστημονικών ομάδων.
Είναι επίσης αναγκαίο να γίνει διάκριση ανάμεσα στο συμφέρον και τη σύγκρουση συμφερόντων. Οι νέοι κανόνες αποσκοπούν στην εξισορρόπηση της ανάγκης να εξασφαλίσει η Ευρώπη τους καλύτερους επιστημονικούς εμπειρογνώμονες για επιστημονικές γνώμες, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι οι εμπειρογνώμονες δεν έχουν οικονομικά ή άλλα συμφέροντα που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο την αμεροληψία τους.
Μπορεί επίσης να προκύψουν ισχυρισμοί για σύγκρουση συμφερόντων λόγω πραγματικής παρανόησης των ισχυόντων κανόνων από τρίτα μέρη. Αυτό μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες για την EFSA και να υπονομεύσει ένα σύστημα που είναι υγιές. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναγνωριστεί ότι κανένα σύστημα δεν θα είναι 100% απαλλαγμένο από σφάλματα και ότι, περιοδικά, θα προκύπτουν περιπτώσεις δυνητικής σύγκρουσης συμφερόντων. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, είναι αναγκαίο να αξιολογούνται κατά περίπτωση και να αναλαμβάνεται κατάλληλη δράση, όπως τονίζεται στους κανόνες της EFSA. Στις σπάνιες περιπτώσεις που υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων, η EFSA έχει θέσει σε εφαρμογή μια διαδικασία κατάχρησης εμπιστοσύνης που της επιτρέπει να λαμβάνει τα κατάλληλα μέτρα σε περίπτωση που ο εμπειρογνώμονας παρέλειψε να αναφέρει σύγκρουση συμφερόντων.
Σε συνέχεια αιτήματος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 2011, το Ελεγκτικό Συνέδριο διεξήγαγε έλεγχο στη διαχείριση της σύγκρουσης συμφερόντων από τους οργανισμούς της ΕΕ. Παρά το ότι αναγνωρίστηκε ότι η EFSA έχει αναπτύξει από τις πιο προηγμένες πολιτικές και διαδικασίες για τον εντοπισμό συγκρούσεων συμφερόντων, η έκθεση διαπιστώνει ορισμένες ατέλειες. Η Επιτροπή θα τις εξετάσει μαζί με την EFSA στο εγγύς μέλλον, δεδομένου ότι η εμπιστοσύνη στο έργο του οργανισμού έχει ύψιστη σημασία.
Ποια ήταν τα κυριότερα επιτεύγματα της EFSA την τελευταία δεκαετία;
Η EFSA έχει συμβάλει σημαντικά στην πρόοδο που έχει επιτευχθεί σε σημαντικούς τομείς του τομέα της ασφάλειας των τροφίμων, όπως είναι η μείωση της σαλμονέλας, ο περιορισμός της έκθεσης σε φυτοφάρμακα και ο καθορισμός ασφαλών επιπέδων για τα κατάλοιπα τους, και η αξιολόγηση των πρόσθετων υλών τροφίμων και ζωοτροφών. Χάρη στο έργο της οι ευρωπαίοι καταναλωτές μπορούν να έχουν τη διαβεβαίωση ότι οι ισχυρισμοί διατροφής και υγείας που περιέχονται στις ετικέτες των τροφίμων βασίζονται σε τεκμηριωμένα επιστημονικά στοιχεία. Η ΕΕ εξακολουθεί να διαθέτει το υψηλότερο επίπεδο ασφάλειας των τροφίμων και να περιορίζει αποτελεσματικά τα περιστατικά που έχουν σχέση με τρόφιμα την τελευταία δεκαετία, τόσο σε ό,τι αφορά τη δημόσια υγεία όσο και σε ό,τι αφορά τον οικονομικό αντίκτυπο.
Η συνεργασία για θέματα ασφάλειας των τροφίμων έχει αυξηθεί και σε όλη την Ευρώπη λειτουργούν τώρα δίκτυα για ανταλλαγή των επιστημονικών πληροφοριών και συντονισμό των δραστηριοτήτων επικοινωνίας, ταχύτατα, αν χρειαστεί, ώστε να αντιμετωπίζονται οι καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης. Το 2011 η EFSA συντόνισε την επιστημονική έρευνα για την επιδημική έκρηξη, στη Γερμανία και τη Γαλλία, του κολοβακτηριδίου E. coli που παράγει την τοξίνη Shiga (STEC) και από την έρευνα εντοπίστηκε η πιθανή πηγή της λοίμωξης κατά τρόπον ώστε να μπορέσουν οι διαχειριστές κινδύνου σε επίπεδο ΕΕ να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία των καταναλωτών.
Εγκρίνει η ΕFSA συστηματικά τους ΓΜΟ;
Όχι, η EFSA δεν είναι υπεύθυνη για τις εγκρίσεις που εμπίπτουν στην αρμοδιότητα των διαχειριστών κινδύνων.
Όσοι υποβάλλουν αίτηση για την έγκριση ενός ΓΜΟ πρέπει να προσκομίσουν μελέτες που πρέπει να συμμορφώνονται με τα πρωτόκολλα μελετών της ΕΕ/ΟΟΣΑ και να έχουν εκτελεστεί σε συγκεκριμένο σύστημα διασφάλισης της ποιότητας (ορθή εργαστηριακή πρακτική ή ISO) και σύμφωνα με τις οδηγίες της EFSA για την αξιολόγηση κινδύνου των ΓΜΟ. Η βιομηχανία πρέπει να παρέχει τα αναγκαία τοξικολογικά και άλλα στοιχεία που είναι απαραίτητα για την τεκμηρίωση της ασφάλειας του ΓΜΟ. Για όλα τα προϊόντα που υπάγονται σε κανονιστική ρύθμιση, όπως είναι οι ΓΜΟ, είναι παγκόσμια πρακτική το βάρος της απόδειξης να βαρύνει τους αιτούντες που θα έχουν άμεσο όφελος από την εμπορία του προϊόντος, ώστε αυτοί να πρέπει να διεξάγουν τις αναγκαίες μελέτες στις οποίες θα βασιστούν οι αξιολογήσεις κινδύνου που θα διεξάγουν.
Η διαδικασία που ακολουθεί η EFSA για την αξιολόγηση κινδύνου είναι ενδελεχής και σχεδόν πάντα ζητείται από τους αιτούντες την έγκριση του ΓΜΟ να υποβάλουν πρόσθετα στοιχεία και διευκρινίσεις πριν από την έκδοση γνώμης. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις, οι αιτούντες έχουν αποσύρει τις αιτήσεις τους αν η κατασκευάστρια εταιρεία θεωρήσει ότι δεν είναι σε θέση να παράσχει τις πληροφορίες που ζητά η EFSA.
Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η EFSA;
Τα επιτεύγματα της EFSA είναι σημαντικά τα πρώτα δέκα χρόνια της λειτουργίας της αλλά τώρα πρέπει να ασχοληθούμε με τις μελλοντικές προκλήσεις. Δεν είναι δυνατόν να προβλέψουμε όλα τα ζητήματα που θα χρειαστεί να αντιμετωπίσει η EFSA τα προσεχή χρόνια, αλλά διαγράφονται ήδη καθαρά κάποιοι σημαντικοί άξονες, όπως η κλιματική αλλαγή, η μεταβαλλόμενη δημογραφία της Ευρώπης και η ταχεία εξάπλωση του παγκόσμιου εμπορίου. Η EFSA θα πρέπει να αντιμετωπίζει προκλήσεις και ευκαιρίες καινοτομίας που θα συμβάλουν στην αντιμετώπιση των μελλοντικών αναγκών και θα δημιουργήσουν νέες. Για τον σκοπό αυτόν, η EFSA έχει ήδη χαράξει την επιστημονική στρατηγική της για την περίοδο 2012-2016, στην οποία διαγράφεται το όραμά της για το πώς βλέπει να υπηρετείται η ασφάλεια των τροφίμων στην Ευρώπη τα προσεχή χρόνια.
Μπορεί η EFSA να λάβει αποφάσεις;
Η νομοθεσία της ΕΕ για τα τρόφιμα διαχωρίζει τους ρόλους της αξιολόγησης του κινδύνου και της διαχείρισης του κινδύνου. Η EFSA είναι ένας ανεξάρτητος οργανισμός της ΕΕ, αρμόδιος για την αξιολόγηση των κινδύνων ή, με άλλα λόγια, για την παροχή επιστημονικών συμβουλών ενώ η διαχείριση των κινδύνων ή λήψη απόφασεων είναι αρμοδιότητα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του Συμβουλίου και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Αυτό σημαίνει ότι η EFSA δεν λαμβάνει αποφάσεις για την έγκριση των ΓΜΟ, των φυτοφαρμάκων, των πρόσθετων υλών τροφίμων και άλλων προϊόντων που που υπόκεινται σε ρύθμιση και σχετίζονται με τη τροφική αλυσίδα, αλλά αξιολογεί τους δυνητικούς κινδύνους για τους καταναλωτές, τα ζώα και το περιβάλλον, ενώ δίνει τη δυνατότητα στους διαχειριστές των κινδύνων, στη συγκεκριμένη περίπτωση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να λάβουν αποφάσεις λαμβάνοντας υπόψη τις επιστημονικές γνώμες.
Πώς λειτουργεί η EFSA;
Διοικητικό συμβούλιο –Το διοικητικό συμβούλιο της EFSA αποτελείται από 15 μέλη τα οποία διορίζονται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο κατόπιν διαβούλευσης με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ύστερα από πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος. Τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου είναι ανεξάρτητα και δεν εκπροσωπούν κυβερνήσεις ή τομεακά συμφέροντα και ο διορισμός τους υπηρετεί το δημόσιο συμφέρον. Το συμβούλιο καταρτίζει τον προϋπολογισμό της EFSA, εγκρίνει το ετήσιο πρόγραμμα εργασιών και είναι υπεύθυνο για να εξασφαλίζει ότι η EFSA εργάζεται αποτελεσματικά και συνεργάζεται επιτυχώς με τους εταίρους της σε όλη την ΕΕ και τον κόσμο.
Γενικός διευθυντής – Ο γενικός διευθυντής της EFSA διορίζεται από το διοικητικό συμβούλιο. Ο γενικός διευθυντής υποστηρίζεται από προσωπικό 450 περίπου ατόμων και είναι ο νόμιμος εκπρόσωπος της Αρχής, αρμόδιος για όλα τα θέματα εκμετάλλευσης, τα ζητήματα προσωπικού και την κατάρτιση του ετήσιου προγράμματος εργασίας σε διαβούλευση με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τα κράτη μέλη της ΕΕ.
Επιστημονικές ομάδες και επιστημονική επιτροπή της EFSA– Οι επιστημονικές ομάδες και η επιστημονική επιτροπή της EFSA είναι υπεύθυνες για την παροχή επιστημονικών γνωμοδοτήσεων και αποτελούνται από ανεξάρτητους επιστήμονες υψηλής εξειδίκευσης, οι οποίοι επιλέγονται με βάση ανοικτή πρόσκληση για την εκδήλωση ενδιαφέροντος. Επί του παρόντος υπάρχουν δέκα επιστημονικές ομάδες που ασχολούνται με τις πρόσθετες ύλες τροφίμων, φυτοϋγειονομικά ζητήματα, τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, τη διατροφή, τις προσμείξεις, την υγεία και καλή μεταχείριση των ζώων κ.ά.
Η επιστημονική επιτροπή αποτελείται από τους προέδρους των επιστημονικών ομάδων και έξι επιπλέον έμπειρους επιστήμονες που δεν ανήκουν σε καμία ομάδα αλλά επιλέγονται ύστερα από πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος. Η επιστημονική επιτροπή είναι αρμόδια για τον συντονισμό και τη συνοχή θεμάτων που είναι κοινά για όλες τις ομάδες καθώς και επιστημονικών θεμάτων οριζόντιας φύσης. Η επιστημονική επιτροπή είναι εκδίδει γνώμες όπως αυτή που αφορά καινοτομικές μεθοδολογίες αξιολόγησης του κινδύνου και γνώμες που αποσκοπούν στην εξασφάλιση της διαφάνειας και τη βελτίωση της ποιότητας ειδικών συνιστωσών αξιολόγησης του κινδύνου.
Συμβουλευτικό σώμα – Το συμβουλευτικό σώμα της EFSA λειτουργεί ως σύνδεσμος με τις εθνικές αρχές που είναι αρμόδιες για την ασφάλεια των τροφίμων στα 27 κράτη μέλη, την Ισλανδία και τη Νορβηγία, ενώ η Ελβετία και οι υποψήφιες χώρες έχουν καθεστώς παρατηρητή. Αποτελείται από εκπροσώπους των εθνικών αρμόδιων αρχών που εκτελούν καθήκοντα παρόμοια με αυτά της Αρχής. Διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο να εξασφαλίζει αποτελεσματικό συντονισμό μεταξύ των εργασιών της EFSA και των εργασιών των κρατών μελών, επιτυγχάνοντας με τον τρόπο αυτό μεγιστοποίηση της αξιοποίησης των πόρων.