Το έδαφος της Ευρώπης βρίσκεται σε έκτακτη ανάγη

Τα ακραία καιρικά φαινόμενα έκαναν το 2024 μια καταστροφική χρονιά για τους Ευρωπαίους αγρότες. Επιφορτισμένος από την κλιματική αλλαγή, ένας άγριος κύκλος ξηρασιών και πλημμυρών, χειμερινών καύσωνων και όψιμων παγετώνων κατέστρεψε τις γεωργικές περιοχές. Τους τελευταίους μήνες, αγελάδες πέθαναν από δίψα στη Σικελία, χωράφια με σιτάρι έγιναν ελώδη στη Γαλλία και οινοστάφυλα μαράθηκαν στη Γερμανία.

Σύμφωνα με άρθρο του Politico, οι ζημιές από τις πλημμύρες του Σεπτεμβρίου στην Πολωνία, την Τσεχία και την Ουγγαρία δεν έχουν ακόμη υπολογιστεί, αλλά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δέσμευσε την περασμένη εβδομάδα 10 δισεκατομμύρια ευρώ σε μετρητά συνοχής για να βοηθήσει στην αποκατάσταση. Οι χώρες αντλούν 450 εκατομμύρια ευρώ από το αποθεματικό έκτακτης ανάγκης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) και το Ταμείο Αλληλεγγύης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΤΑΕΕ) εργάζεται υπερωριακά για να βοηθήσει στις επισκευές.

Ωστόσο, είναι εκπληκτικό ότι σχεδόν κανείς δεν μιλάει για την υποβάθμιση του εδάφους, είτε ως στόχο αποκατάστασης είτε ως παράγοντα διευκόλυνσης της κρίσης, δήλωσε ο Benedikt Bösel, Γερμανός γεωπόνος και αγρότης από το κρατίδιο του Βρανδεμβούργου.

«Είχαμε αυτόν τον τρελό αριθμό πλημμυρών που σχετίζεται τόσο στενά με την αγνόηση του γεγονότος ότι το έδαφος είναι στην πραγματικότητα κάτι που απορροφά νερό και αποθηκεύει νερό», δήλωσε ο Μπόσελ, καθώς το σιτάρι, ο αραβόσιτος, η σίκαλη και η σπέλτα του λιώνουν στην πρόσφατη ασυνήθιστη για την εποχή ζέστη. Εάν «παράγετε με τρόπο που αγνοείτε αυτή την ικανότητα, τότε αυτό είναι που θα έχετε», υποστήριξε. 

Η ομερτά γύρω από τη γη είναι εν μέρει κατανοητή. Ένα εκατοστό του επιφανειακού εδάφους χρειάζεται δεκαετίες για να ξανασχηματιστεί, καθιστώντας το μη πρακτικό αντικείμενο για βοήθεια μετά την κρίση. Η επιβολή μέτρων για τη θωράκιση της γης -όπως η λιγότερη χρήση αγροχημικών και η αύξηση των λωρίδων εντομοκτονίας, των φρακτών και των καλλιεργειών κάλυψης- είναι πολιτικά τοξική (σκεφτείτε τις διαμαρτυρίες για τα τρακτέρ), ενώ οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής είναι απρόθυμοι να παχύνουν τα κίνητρα.

Εν τω μεταξύ, η ΕΕ εξακολουθεί να προσπαθεί να περάσει τον πρώτο της νόμο για το έδαφος.

Υποβαθμισμένη από κανονισμό για την υγεία του εδάφους, η οδηγία για την παρακολούθηση και την ανθεκτικότητα του εδάφους γεννήθηκε αδύναμη πέρυσι και έχει γίνει ακόμα πιο αδύναμη καθώς ελίσσεται στο νομοθετικό σωλήνα, χάνοντας το δέρμα της σχεδόν σε κάθε στάδιο. Τι συμβαίνει λοιπόν στα εδάφη της Ευρώπης - και κάνουμε αρκετά;

Πρωτοποριακή επιστήμη

Κάτω από τη λεπτή λωρίδα στα πόδια μας βρίσκεται το εύθραυστο μέλλον της ευρωπαϊκής γεωργίας. Περίπου το 60% των ευρωπαϊκών εδαφών βρίσκεται σε ανθυγιεινή κατάσταση, απειλούμενο από μια σειρά υποβαθμιστικών διαδικασιών, όπως η διάβρωση, η συμπίεση, η αλάτωση, η ρύπανση, η απώλεια βιοποικιλότητας και η σφράγιση, σύμφωνα με τη Στρατηγική της ΕΕ για το Έδαφος. 

«Αυτό έχει άμεσο αντίκτυπο, προφανώς, στη γεωργική παραγωγικότητα και, κατά συνέπεια, στο επισιτιστικό σύστημα και την επισιτιστική ασφάλεια», δήλωσε εμπειρογνώμονας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που εργάζεται για τη στρατηγική για το έδαφος, ο οποίος διατηρούσε την ανωνυμία του, καθώς δεν ήταν εξουσιοδοτημένος να σχολιάσει επίσημα. «Η διάβρωση από το νερό είναι μία από τις χειρότερες διαδικασίες υποβάθμισης [για την οποία] έχουμε πολύ υψηλά ποσοστά».

«Έτσι, αυτό αφορά πραγματικά την αφαίρεση του ανώτερου στρώματος του εδάφους, το οποίο είναι πραγματικά το πιο πλούσιο σε οργανική ύλη, που παίζει βασικό ρόλο στους κύκλους των θρεπτικών ουσιών και του νερού», δήλωσαν στο POLITICO. «Επίσης, η βιοποικιλότητα του εδάφους έχει σημαντικό ρόλο στον κύκλο των θρεπτικών συστατικών και στη διαθεσιμότητα για τις καλλιέργειες [ενώ] η συμπίεση του εδάφους περιορίζει, για παράδειγμα, την ανάπτυξη των ριζών και τη διήθηση του νερού».

Εν ολίγοις, τα υγιή εδάφη είναι το κλειδί για καλές σοδειές. Αυτό φάνηκε εν μέρει από τις φετινές οδυνηρά χαμηλές αποδόσεις, ιδίως στη Γαλλία. Εκεί, ο υγρός χλοοτάπητας - σε συνδυασμό με τις ασταθείς θερμοκρασίες - έριξε την παραγωγή σιταριού σε χαμηλό 40 ετών, ρίχνοντας το Παρίσι από τον κατάλογο των πέντε μεγαλύτερων εξαγωγέων σιτηρών στον κόσμο και παραχωρώντας μερίδιο αγοράς στη Ρωσία, μια υπερδύναμη των σιτηρών.

Σε παγκόσμιο επίπεδο, η υποβάθμιση του εδάφους κοστίζει πάνω από 5,5 τρισεκατομμύρια ευρώ ετησίως - πάνω από το 8% του παγκόσμιου ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ) - παρόλο που η αποκατάσταση μπορεί να αποφέρει 6 έως 27 ευρώ για κάθε ευρώ που επενδύεται, σύμφωνα με μια νέα έκθεση που δημοσίευσε το κίνημα Save Soil. Εντός της ΕΕ, το προκύπτον ετήσιο κόστος ανέρχεται σε δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ, έξι φορές περισσότερο από την τιμή της δράσης.

Τον Μάρτιο, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος προσδιόρισε την υγεία του εδάφους ως «σημαντικό» κίνδυνο με «κρίσιμο» επείγοντα χαρακτήρα στην πρώτη του αξιολόγηση κλιματικών κινδύνων. Ο οργανισμός προέβλεψε υψηλή πιθανότητα επιδείνωσης της διάβρωσης και της ξηρασίας τα επόμενα 15 χρόνια, αλλά και μέτρια πιθανότητα εκτεταμένης διάσπασης του εδάφους που θα προκαλέσει «σημαντικές αλυσιδωτές επιπτώσεις στην παραγωγή τροφίμων, την παροχή νερού και τη βιοποικιλότητα» έως το 2100.

Σύμφωνα με τον Bösel, τον Γερμανό αγρότη, είναι σαφές ότι η τρέχουσα αγροδιατροφική πολιτική απλώς επιδεινώνει την κατάσταση. «Δεν υπάρχει μέλλον όπου μπορούμε να συνεχίσουμε όπως είμαστε».

Γεωργικός εθισμός  

Η οδηγία για την παρακολούθηση του εδάφους είναι μια περίπτωση ελεγχόμενων προσδοκιών. Η Επιτροπή υποτίθεται ότι θα πρότεινε έναν νόμο της ΕΕ για την υγεία του εδάφους κατά τη διάρκεια της τελευταίας θητείας της, τη δεύτερη προσπάθειά της μετά την προσπάθεια του Σλοβένου Επιτρόπου Περιβάλλοντος Janez Potočnik, η οποία απέτυχε από το 2009 έως το 2014. Ωστόσο, η αυξανόμενη αντίδραση της Πράσινης Συμφωνίας σήμαινε ότι το Berlaymont κατέθεσε ένα δειλό νομοσχέδιο.

«Τόσο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο όσο και το Συμβούλιο αποδυνάμωσαν σημαντικά πολλά στοιχεία της πρότασης της Επιτροπής» από τότε, δήλωσε η Caroline Heinzel, αναπληρώτρια υπεύθυνη πολιτικής για το έδαφος στο Ευρωπαϊκό Περιβαλλοντικό Γραφείο, μια ΜΚΟ. «Κανένα από τα θεσμικά όργανα δεν κατάφερε να μετατρέψει αυτόν τον νόμο σε [ένα] ισχυρό εργαλείο ... με νομικά δεσμευτικούς στόχους και υποχρεωτικά εθνικά σχέδια για την υγεία του εδάφους».

Τούτου λεχθέντος, η Heinzel είναι προσεκτική στο να μην χτυπάει υπερβολικά τον νόμο, καθώς εξακολουθεί να είναι πρωτοποριακός στη δημιουργία του πρώτου συστήματος παρατήρησης του εδάφους σε επίπεδο μπλοκ. Δεδομένης της πικρής πόλωσης στην αγροδιατροφική πολιτική της ΕΕ, τα μικρά βήματα είναι μάλλον τα καλύτερα, υποστήριξε η Praveena Sridhar, επικεφαλής επιστημονικός υπεύθυνος του κινήματος Save Soil.

«Χρειάζεται ένα πολύ ισχυρό οικοσύστημα υποστήριξης των αγροτών» και “πρέπει να έχετε παρεμβάσεις που είναι απλουστευμένες, εύκολα υιοθετήσιμες”, είπε. Η μετάβαση των αγροτών σε πρακτικές φιλικές προς το έδαφος είναι αναγκαστικά αργή - «είναι σχεδόν σαν να απογαλακτίζεις κάποιον από έναν συγκεκριμένο εθισμό», γέλασε.

Από αυτή την άποψη, η μετριότητα της οδηγίας βοηθάει. Τα αγροτικά συνδικάτα ήταν εποικοδομητικά επικριτικά απέναντί της, σε σύγκριση με τον αχαλίνωτο θυμό που επέδειξαν απέναντι σε άλλες νομοθετικές πράξεις της Πράσινης Συμφωνίας, όπως ο αμφιλεγόμενος νόμος για την αποκατάσταση της φύσης, η αναθεωρημένη οδηγία για τις βιομηχανικές εκπομπές και ο κανονισμός για τη μείωση των φυτοφαρμάκων - ο τελευταίος από τους οποίους καταργήθηκε βάναυσα. 

Τι θέλει η βιομηχανία; «Υποστήριξη, υποστήριξη, υποστήριξη», δήλωσε ο Niall Curley, ανώτερος σύμβουλος πολιτικής για τα εδάφη στο λόμπι των αγροτών Copa-Cogeca. «Αυτό σημαίνει αυξημένη εκπαιδευτική στήριξη, αυξημένη οικονομική στήριξη και αυξημένη πρόσβαση στα εργαλεία που επιτρέπουν την καλύτερη διαχείριση». Οι αγρότες γνωρίζουν καλύτερα πώς να αποκαταστήσουν τη γη τους και θα πρέπει να τους ανήκουν τα δεδομένα που συλλέγονται, εξήγησε.

Πρόκειται για μια λεπτή συζήτηση, αλλά, με τις τριμερείς διαπραγματεύσεις να αναμένονται ήδη από τον Οκτώβριο, η ουγγρική προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ έχει καταστήσει την οδηγία πολιτική προτεραιότητα, επιδιώκοντας να κερδίσει κάποιους πράσινους πόντους χωρίς να διαταράξει υπερβολικά το αγροτικό status quo. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό. Από τη μία πλευρά, η ταχύτητα έχει περιβαλλοντικά πλεονεκτήματα, αντανακλά ο Sridhar.

Αλλά από την άλλη πλευρά, είπε, η εμπειρία δείχνει ότι η ανθεκτική αλλαγή περιλαμβάνει συχνότερα «στροφή 1 μοίρας παρά στροφή 180 μοιρών».