Η ανάκαμψη της στιβάδας του όζοντος: μια ιστορία περιβαλλοντικής επιτυχίας

* Του Κώστα Λαγουβάρδου, Μετεωρολόγος, Διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών - Ανάλυση στο Παρατηρητήριο Βιώσιμης Ανάπτυξης του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ

Στα θέματα περιβάλλοντος υπάρχουν και τα θετικά νέα, ιστορίες επιτυχίας, οι οποίες  αποδεικνύουν ότι  η επιστημονική γνώση και η συντονισμένη πολιτική βούληση και δράση μπορούν να ανατρέψουν αρνητικές για το περιβάλλον καταστάσεις. Η τρύπα του όζοντος είναι ένα τέτοιο παράδειγμα.

Η στιβάδα του όζοντος βρίσκεται στη στρατόσφαιρα, στο στρώμα αυτό της γήινης ατμόσφαιρας το οποίο βρίσκεται σε ύψος 10-40 χιλιομέτρων πάνω από την επιφάνεια του πλανήτη μας. Το όζον απορροφά την υπεριώδη ηλιακή ακτινοβολία, η οποία είναι επικίνδυνη για τον άνθρωπο αλλά και τη βλάστηση. H μείωση της συγκέντρωσης της στιβάδας του όζοντος στη στρατόσφαιρα και, σε ορισμένα σημεία, η πλήρης καταστροφή της είναι αυτό που  έγινε διεθνώς γνωστό ως  «τρύπα του όζοντος».

Η τρύπα του όζοντος εντοπίστηκε το 1985 χάρη σε συστηματικές μετρήσεις επιστημόνων στην Ανταρκτική και η δημιουργία της αποδόθηκε γρήγορα στη χρήση συγκεκριμένων χημικών ενώσεων. Οι ενώσεις αυτές, οι χλωροφθοράνθρακες, χρησιμοποιούνταν κυρίως σε ψυκτικές μηχανές και σε συσκευές ψεκασμού (spray) και έχουν την ιδιότητα να καταστρέφουν με πολύ γρήγορο ρυθμό το όζον. Απέναντι στην νεοεμφανιζόμενη τότε αλλά ορατή απειλή για την παγκόσμια δημόσια υγεία,  η παγκόσμια κοινότητα επέδειξε άμεσα αντανακλαστικά.  Tο 1987, δύο μόλις έτη μετά την ανακάλυψη της τρύπας του όζοντος, υπογράφηκε από 200 κράτη το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ, το οποίο περιόρισε και κατάργησε στη συνέχεια τη χρήση των χλωροφθορανθράκων.

Έκτοτε, η στιβάδα του όζοντος παρουσιάζει συνολικά σταδιακή αύξηση, κυρίως από το 2000 και μετά. Παρόλα αυτά, οι ενώσεις αυτές παραμένουν σε αυξημένες συγκεντρώσεις στην τροπόσφαιρα, με αποτέλεσμα η τρύπα του όζοντος να κάνει κάθε χρόνο την εμφάνιση της, κυρίως στο νότιο ημισφαίριο και στην Ανταρκτική κατά τους πρώτους ανοιξιάτικους μήνες του νοτίου ημισφαιρίου, και να κλείνει σταδιακά προς τους πρώτους καλοκαιρινούς μήνες του  ίδιου ημισφαιρίου. Οι συστηματικές δορυφορικές μετρήσεις της συγκέντρωσης του όζοντος δεν αφήνουν  κανένα πεδίο εφησυχασμού: τα τρία τελευταία έτη (2020-2022) η τρύπα του όζοντος όχι μόνο συνεχίζει να εμφανίζεται  αλλά  ταυτόχρονα αργεί και να κλείσει συγκριτικά με τα προηγούμενα χρόνια.

Δύο είναι επομένως τα βασικά συμπεράσματα από αυτή τη «μάχη» του ανθρώπου απέναντι στη  καταστροφή του στρατοσφαιρικού όζοντος:

1. Πρώτον, η διεθνής δράση -όταν είναι αποφασιστική, συντονισμένη και καθολική- μπορεί να φέρει θετικά αποτελέσματα για την  ποιότητα του περιβάλλοντος στον πλανήτη μας. Οι συγκεντρώσεις των χημικών ουσιών που καταστρέφουν το όζον στη στρατόσφαιρα βρίσκονται σε πτωτική τάση από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 χάρη στο Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ. Χωρίς την απαγόρευση αυτών των σχεδόν 100 ανθρωπογενών χημικών ουσιών, η κατάσταση του στρώματος του όζοντος θα είχε επιδεινωθεί δραματικά με ανεκτίμητες επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, τη βλάστηση και  τις καλλιέργειες.

2. Δεύτερον, οι συστηματικές μετρήσεις δείχνουν ότι η ανάκτηση της στιβάδας του όζοντος συνιστά μια αργή διαδικασία και ότι οι χημικές ενώσεις που είχαν απελευθερωθεί στην ατμόσφαιρα έχουν μακροχρόνιες επιπτώσεις. Οι  ενώσεις που βρίσκονται αυτή τη στιγμή στη στρατόσφαιρα θα χρειαστούν πολύ χρόνο ακόμα για να αποδομηθούν και επομένως η στιβάδα του όζοντος στην Ανταρκτική θα επανέλθει στη φυσιολογική της κατάσταση μετά το 2040, δηλαδή μισό αιώνα μετά την έναρξη των δράσεων της Σύμβασης του Μόντρεαλ.

Τι μας διδάσκει αυτή η επιτυχημένη ιστορία; Τον δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουμε για να αντιμετωπίσουμε το  άλλο μεγάλο περιβαλλοντικό πρόβλημα: τη μεγάλη πρόκληση που αντιμετωπίζει κατά τον 21ο αιώνα η ανθρωπότητα -την κλιματική αλλαγή- η οποία προκαλείται από την αύξηση των ανθρωπογενών αερίων του θερμοκηπίου. Όπως φάνηκε και με το  πρόβλημα του όζοντος, τα χρονικά περιθώρια που διαθέτει η διεθνής κοινότητα είναι εξαιρετικά περιορισμένα λόγω του πολύ μεγάλου χρονικού διαστήματος που απαιτείται για να αποφέρουν απτά αποτελέσματα οι διορθωτικές  παρεμβάσεις. Τα μέτρα που έστω δειλά-δειλά λαμβάνονται για τα αέρια του θερμοκηπίου θα αργήσουν πολύ να αποφέρουν το αναμενόμενο αποτέλεσμα σε μια φάση κατά την οποία κάθε καθυστέρηση αυξάνει τις πιθανότητες ο πλανήτης να εισχωρήσει περαιτέρω σε μια κλιματική συνθήκη με εξαιρετικά αβέβαιες και δραματικές επιπτώσεις για την ανθρωπότητα.

Χωρίς λοιπόν την αποφασιστική και συντονισμένη δράση επιστημονικής κοινότητας, κυβερνήσεων, διεθνών οργανισμών, μη κυβερνητικών οργανώσεων αλλά και  της «παγκόσμιας κοινωνίας» εν γένει, καθώς και χωρίς την καθολικά δεσμευτική τήρηση των διεθνών συμφωνιών με όρους αλληλεγγύης μεταξύ χωρών  για τον δραστικό περιορισμό των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, ο πλανήτης μας θα βρεθεί σύντομα δυστυχώς σε κλιματική αποσταθεροποίηση.  Ένα τέτοιο γεγονός θα έχει αλυσιδωτές και πιθανώς μη αντιστρέψιμες δραματικές επιπτώσεις για την ανθρωπότητα οι οποίες θα πλήξουν με μεγαλύτερη ένταση -όπως κάθε σχεδόν κρίση- τις πιο αδύναμες και ποικίλα ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και περιοχές του πλανήτη.