Επιτέλους ψηφίζεται οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το έδαφος

* Του Χρίστου Τσαντήλα, Δρ. Εδαφολογίας, Γεωπόνος, Επιστημονικός Συνεργάτης ΕΝΑ – Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο 14^ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ

Πολύ πρόσφατα (5/7/23) υπήρξε μια ιδιαίτερα θετική εξέλιξη που στοχεύει στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας των συστημάτων παραγωγής τροφίμων. Η εξέλιξη αυτή αφορά στην πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς το Ευρωκοινοβούλιο για ψήφιση δέσμης νομοθετικών μέτρων που καλύπτουν ένα κενό,που τοποθετούσε το έδαφος σε χαμηλότερο επίπεδο σε σύγκριση με τα περιβάλλοντα του αέρα, του νερού και της θάλασσας. Σημειώνεται ότι παρά τις συνεχείς προσπάθειες της επιστημονικής κοινότητας και των υπηρεσιών της ΕΕ ήδη από το 2000 όταν είχε ψηφισθεί η Οδηγία για τα νερά (2000/60/ΕΚ) για την ψήφιση παρόμοιας οδηγίας για τα εδάφη, λόγω ισχυρών αντιδράσεων κυρίως της Γερμανίας, οι  σχετικές αποφάσεις συνεχώς αναβάλλονταν.

Ο λόγος για τον οποίο το ζήτημα αυτό είναι σημαντικόσχετίζεται με τη σημασία των οικοσυστημικών λειτουργιών του εδάφους για τον άνθρωπο και το περιβάλλον[1]. Το έδαφος προμηθεύει το 95-99% της τροφής των 8 δισ. ανθρώπων του πλανήτη, αποτελεί τη  μεγαλύτερη αποθήκη άνθρακα στο χερσαίο τμήμα της γης, καθαρίζει το νερό και φιλοξενεί περισσότερο από το 25% της συνολικής βιοποικιλότητας, για να αναφερθούν οι βασικότερες λειτουργίες του. Στην ΕΕ, αν και οι διαδικασίες πολλές φορές είναι πολύ αργές, η έννοια των υγιών εδαφών βρίσκεται στον πυρήνα των διακηρύξεων και των πολιτικών της, όπως αυτές εκφράζονται με την Πράσινη Συμφωνία για την επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας, της μηδενικής ρύπανσης, της βιώσιμης παροχής τροφίμων και ενός ανθεκτικού περιβάλλοντος. Η ΕΕ έχοντας θέσει ως στόχο να γίνει η πρώτη ήπειρος με κλιματική ουδετερότητα μέχρι το 2050 έχει υιοθετήσει σειρά ανακοινώσεων και μέτρων εντός της Οδηγίας για τη βιοποικιλότητα, τη στρατηγική «από το χωράφι στο πιάτο», την κυκλική οικονομία και τον κλιματικό νόμο, εντός των οποίων περιέχονται δράσεις προστασίας των εδαφών[2]. Με ένα πακέτο προτάσεων επιδιώκεται η επικαιροποίηση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας ώστε να μειωθούν τα αέρια του θερμοκηπίου τουλάχιστον κατά 55% μέχρι το 2030[3]. 

Η ανάγκη επίσπευσης στη λήψη μέτρων για τη διατήρηση και ενίσχυση της υγείας των εδαφών προκύπτει από το γεγονός ότι η υποβάθμισή της έχει προχωρήσει σε έντονο βαθμό. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Γενικής Διεύθυνσης Έρευνας και Καινοτομίας της ΕΕ, το 60-70%  βρίσκεται ήδη σε μη υγιή κατάσταση και επιπλέον το 13% περίπου τω εδαφών της υποφέρουν από ισχυρή διάβρωση, η οποία όπως εκτιμάται προκαλεί ετήσια οικονομική ζημία περί το 1.25 δισ. ευρώ λόγω μείωσης της παραγωγικότητας της γεωργίας. Επίσης, λόγω της κακής διαχείρισης τα εδάφη εκλύουν κάθε χρόνο στην ατμόσφαιρα 7.4 εκατ. τόνους άνθρακα, το 25% των εδαφών της ΝΑ Ευρώπης βρίσκεται σε υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης, η αλλαγή χρήσης γης και η σφράγιση των εδαφών οδηγεί σε μεγάλη απώλεια της γεωργικής γης (από το 2012-2018 χάθηκαν 2,640 km², ενώ σε 2.8 εκατ. θέσεις τα εδάφη είναι ρυπασμένα².

Τελευταία φαίνεται ότι οι προτεραιότητες της ΕΕ για την προστασία του εδάφους έχουν αλλάξει προς θετική κατεύθυνση. Μέσω του προγράμματος Horizon, καθιερώθηκε ως μία από τις πέντε σημαντικότερες αποστολές (missions) η «Συμφωνία για το Έδαφος στην Ευρώπη». Με σχετική διακήρυξη που δημοσιεύθηκε πρόσφατα (soilmanifesto)[4], αποφασίσθηκε η δημιουργία 100 ζωντανών εργαστηρίων που θα οδηγήσουν στη μετάβαση σε υγιή εδάφη που είναι ένα ουσιαστικό βήμα προς την κατεύθυνση λήψης μέτρων για την προστασία και ενίσχυση της υγείας των εδαφών. Η πιο σημαντική όμως ενέργεια ήταν η προαναφερθείσα πρόταση Νόμου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την παρακολούθηση των εδαφών (SoilMonitoringLaw). Η προτεινόμενη Οδηγία ορίζει με σαφήνεια όλες τις έννοιες που σχετίζονται με το έδαφος, τις λειτουργίες του, τη διαχείρισή του και κυρίως με το τι σημαίνει υγεία του εδάφους και πως εκτιμάται. Βέβαια διατυπώθηκαν και κριτικές που φαίνεται να έχουν βάση, όπως για παράδειγμα της Αναπληρώτριας Υπεύθυνης Πολιτικής για το έδαφος της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος CarolineHeinzel, η οποία επισημαίνει ότι ο νόμος εστιάζει απλώς στην παρακολούθηση της υγείας κυρίως και όχι στη διασφάλιση της βελτίωσής της[5], γεγονός που αποδεικνύεται από την αλλαγή του αρχικού τίτλου που ήταν «νόμος για την υγεία του εδάφους-(soilhealthlaw) σε απλώς «νόμο του εδάφους (soillaw).  Αυτό βέβαια δεν εμποδίζει τις εθνικές νομοθεσίες που θα ακολουθήσουν με την υιοθέτηση της Οδηγίας από τα κράτη-μέλη να βελτιώσουν την αδυναμία αυτή.

Για την κατάσταση στη χώρα μας σε ό,τι αφορά την υγεία των εδαφών αναφέρονται ενδεικτικά τα παρακάτω αρνητικά στοιχεία: Δεν υπάρχει ενιαίος εδαφολογικός χάρτης σε λειτουργική κλίμακα για τη γεωργική πράξη, αν και το σχετικό πρόγραμμα κατάρτισης του άρχισε από το 1977 και έχουν εκτελεσθεί δύο μεγάλα ποσοτικά και ποιοτικά προγράμματα που χρηματοδοτήθηκαν από τον ΟΗΕ και την Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Οι υφιστάμενες νομοθετικές ρυθμίσεις όχι μόνο δεν προστατεύουν τη μεγάλη κατηγορία των γεωργικών εδαφών από την αλλαγή χρήσης τους, αλλά τη διευκολύνουν με πρόσχημα την ικανοποίηση άλλων προτεραιοτήτων, όπως της παραγωγής ενέργειας[6].Τα μέτρα που περιλαμβάνονται στις ρυθμίσεις της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής ή δεν εφαρμόζονται επαρκώς ή δεν επαρκούν για την προστασία, διατήρηση και ενίσχυση των εδαφών. Αυτό έχει οδηγήσει στην μετάπτωση υγιών εδαφών -που σήμερα εκτιμάται ότι καταλαμβάνουν εκτάσεις μεγαλύτερες του 1/3 του συνολικού εδάφους της χώρας- σε κατάσταση έντονου κινδύνου ερημοποίησης, κυρίως στις ανατολικές περιοχές της Ελλάδας, τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη[7]. Καιρός λοιπόν να αναθεωρηθεί η στάση της χώρας αλλάζοντας την πολιτική της για τη διαχείριση των εδαφών.