Η γεωργική παραγωγή γίνεται στρατηγική ξανάΤου Νικήτα Σίμου
Η αναμενόμενη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού οδηγεί σε αναμενόμενη αύξηση της αντίστοιχης ζήτησης για τρόφιμα. Όμως η αγροτική προσφορά υπόκειται όχι μόνο στις κλιματικές διακυμάνσεις, αλλά και σε γεωπολιτικές επιπτώσεις και πιέσεις. Είναι ενδεχόμενο, οι μεγάλοι προμηθευτές τροφίμων να δημιουργήσουν σφαίρες επιρροής, με βάση τις εξαγωγές τους.
Δυσοίωνες τάσεις και κλιματολογικές αβεβαιότητες
Περισσότερα από 820 εκατομ. άνθρωποι δεν έχουν αρκετή τροφή ή πεινούν, ενώ η κλιματική αλλαγή και ο αυξανόμενος ανταγωνισμός για καλλιεργήσιμη γη και νερό, μεταξύ άλλων, αυξάνουν τις ανησυχίες για την μελλοντική ισορροπία της ζήτησης και της προσφοράς τροφής.
Η εκθετική αύξηση του πληθυσμού εκτιμάται ότι θα οδηγήσει σε 10 δισεκ. κατοίκους περίπου, σε όλο τον πλανήτη μέχρι το 2050. Η αντίστοιχη αύξηση της ζήτησης για προϊόντα του γεωργικού τομέα εκτιμάται σε περίπου 35-56%, στην περίοδο 2010-2050, προκειμένου να διατηρηθούν τα σημερινά διατροφικά επίπεδα ( Wageningen Economic Research).
Την μεγαλύτερη πίεση θα δεχτούν ιδιαίτερα οι χώρες της Αφρικής και της Ασίας, όπου συνδυάζονται ένας νέος δυναμικά αυξανόμενος πληθυσμός με μια αντίστοιχα στάσιμη γεωργική παραγωγή. Επιπλέον, η δημογραφική πρόκληση συνδυάζεται με την ασφάλεια της τροφής, όχι μόνο ως προς την παραγόμενη ποσότητα, αλλά και ως προς την γεωγραφική κατανομή της παραγωγής και την προσβασιμότητα σ’ αυτήν.
Οι εκατοντάδες εκατομμύρια των θυμάτων πείνας και μειωμένης διατροφής αυξάνονται, λόγω των ειδικών τοπικών γεωγραφικών χαρακτηριστικών, την έλλειψη αλυσίδων τροφοδοσίας σε πολλές περιοχές και την ύπαρξη νοοτροπιών, οι οποίες δεν ευνοούν την τοπική γεωργική υποδομή.
Επιπλέον, η εντεινόμενη συχνότητα και βιαιότητα απρόβλεπτων καιρικών φαινομένων, είναι ένας επιπρόσθετος παράγοντας πίεσης στην παγκόσμια γεωργική παραγωγή. Περίπου 12 εκατομ. εκτάρια αρόσιμης γης χάνονται κάθε χρόνο λόγω ανυδρίας, πλημμυρών και κυμάτων καύσωνα, που αποσταθεροποιούν ολόκληρες περιοχές. Οι αναφορές αυτές ηχούν γνώριμα και για την Ελλάδα, ειδικά μετά τις υπερπυρκαϊές των δύο τελευταίων ετών και τις καταστροφικές πλημμύρες στην Θεσσαλία.
Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής εμφανίζονται με ποικίλους τρόπους πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής αστάθειας σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Έντονες ήταν οι αντικυβερνητικές διαδηλώσεις των αγροτών στην Ινδία, την Γαλλία, στις Βρυξέλλες, όπου Ισπανοί αγρότες ζήτησαν περισσότερη βοήθεια έναντι της ξηρασίας σε κεντρικές περιοχές της Ισπανίας, στην Ελλάδα, όπου καλλιεργητές ζήτησαν βοήθεια για τις μεγάλες ζημιές των πλημμυρών, κ.α,. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αλυσιδωτών επιπτώσεων, ήταν η φετινή υπέρμετρη αύξηση της τιμής των σοκολατένιων αυγών του Πάσχα στην Ιταλία, η οποία οφειλόταν στην μείωση της παραγωγής κακάο στην Γκάνα και την Ακτή του Ελεφαντοστού ( οι δύο χώρες καλύπτουν το 60% της παγκόσμιας παραγωγής), η οποία προκλήθηκε από τυφώνα αποδιδόμενο στο θαλάσσιο ρεύμα Εl Nino-(συνεργό παράγοντα δημιουργίας τυφώνων).
Τα τρόφιμα στο γεωπολιτικό πεδίο
Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει προκαλέσει μια από τις μείζονες αβεβαιότητες τροφής σε παγκόσμια κλίμακα. Η προβολή των Ουκρανικών εξαγωγών σιταριού και καλαμποκιού για το 2024, προβλέπει μια μείωση της τάξης του 15% των προ του πολέμου επιπέδων, παρά τις προσπάθειες της ΕΕ, την διαμεσολάβηση της Τουρκίας, κτλ. Μεταξύ των κύριων εισαγωγικών χωρών για τα Ουκρανικά σιτηρά, οι οποίες δέχονται τον αρνητικό αντίκτυπο, είναι η Αίγυπτος, η Τουρκία, οι χώρες του Περσικού Κόλπου, η Αφρική κ.α.
Οι μειωμένες εξαγωγές μέσω Μαύρης θάλασσας, οι οποίες τώρα ακολουθούν την ακτογραμμή της Ρουμανίας, της Βουλγαρίας και της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, αντιμετωπίζουν νέες αβεβαιότητες από τις επιθέσεις κατά πλοίων στην Ερυθρά θάλασσα. Εκτιμάται, ότι αν οι επιθέσεις στην Ερυθρά συνεχιστούν, θα επηρεαστεί περίπου το 27% του όγκου των θαλάσσιων μεταφορών των Ουκρανικών σιτηρών, ενώ οι αυξήσεις των ασφαλίστρων κινδύνου, θα αυξήσουν την τελική τιμή για τις εισαγωγικές χώρες, μεταξύ των οποίων πολλές με εύθραυστη οικονομία και περιορισμένη προοπτική ασφάλειας της διατροφής των κατοίκων τους.
Αν και οι παγκόσμιες τιμές τροφίμων, έφθασαν το ανώτερο επίπεδό τους τον Μάρτιο 2022, με την Ρωσική εισβολή, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Oργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας ( FAO) του ΟΗΕ, υποχώρησαν τον Ιαν. 2024 στο χαμηλότερο επίπεδό τους των 3 τελευταίων ετών. Όμως, ενώ οι τιμές των συμβολαίων είναι σε όρους δολαρίου, οι τοπικές τιμές κατανάλωσης, εκφρασμένες σε όρους εθνικών νομισμάτων, παρουσίασαν αύξηση σε πολλές χώρες. Παρατηρήθηκε, ότι στις χώρες χαμηλού και μέσου εισοδήματος (LNCIs) παρατηρήθηκε πληθωρισμός των τιμών αγοράς μεταξύ 15% και 30% την περίοδο Σεπτ.-Οκτ. 2023. Στις χώρες αυτές υπήρχε μικρότερος δημοσιονομικός χώρος για να υποστηριχθεί η ασφάλεια της κατανάλωσης, διότι, κατά μια εκδοχή, οι πόροι είχαν αναλωθεί στην περίοδο της πανδημίας, αλλά και διότι οι οικονομίες δεν είναι ιδιαίτερα ισχυρές. Αυτές οι δομικά ευάλωτες οικονομίες, οι οποίες δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε βασικές ανάγκες των κατοίκων τους, όπως η διατροφή, μπορούν να αποτελέσουν στόχους πολιτικής επιρροής ισχυρότερων χωρών, οι οποίες διαθέτουν πόρους, τόσο οικονομικούς όσο και φυσικούς.
Είναι ενδιαφέρον το γεγονός, ότι η Ρωσία ενδεχομένως επιδιώκει να επηρεάσει την πολιτική χωρών με χαμηλή διατροφική ασφάλεια, καθώς οι εξαγωγές της αγροτικών προϊόντων προς τις πτωχές υπο-Σαχάριες περιοχές αυξήθηκαν κατά 30% στην περίοδο 2023-24 σε σχέση με την περίοδο 2020-21.Είναι σοβαρό το ενδεχόμενο, οι εξαγωγές αγρο-τροφίμων να αποτελούν σημαντικό εργαλείο προβολής ήπιας ισχύος από την Ρωσία προς τον Παγκόσμιο Νότο, με στόχο την δημιουργία περιοχών επιρροής, με προφανή γεωπολιτικά οφέλη.
Δύσκολη η διεθνής συνεργασία
Η μείωση των εξαγωγών της Ουκρανίας δημιούργησε χώρο, τον οποίο θα μπορούσαν να εκμεταλλευθούν άλλοι εξαγωγείς . Όμως η παρουσία κινδύνων όπως, η αρνητική επίπτωση της κλιματικής αλλαγής στην γεωργική παραγωγή και παραγωγικότητα και η διατάραξη του διεθνούς εμπορίου συμπεριλαμβανομένης της κατάστασης στην Ερυθρά θάλασσα, καθιστούν την δυνατότητα και την βούληση άλλων παραγωγών αρκετά αβέβαιη.
Αν και ο παγκόσμιος Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας, όπως και το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Τροφίμων, του ΟΗΕ, τονίζουν την ανάγκη διεθνούς συνεργασίας προκειμένου να καταπολεμηθεί η πείνα, ο αυξανόμενος γεωπολιτικός ανταγωνισμός οδηγεί σε επιφυλακτική θέση τους μεγάλους παραγωγούς, με υπολανθάνοντα τον κίνδυνο προστατευτικών μέτρων τα οποία θα απέβλεπαν στην προστασία της εθνικής ασφάλειας διατροφής.
Σε μια τέτοια εκδοχή, οι χώρες με μικρότερη επάρκεια θα βίωναν αύξηση της εξάρτησής τους από τις εξαγωγικές, με ενδεχομένως δυσμενείς γι΄αυτές οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις. Από την άλλη πλευρά, οι εξαγωγικές χώρες θα μπορούσαν να αποκομίσουν προφανή πολιτικά οφέλη, και να αναδιατάξουν οι ισχυρότερες την ισορροπία υπέρ αυτών, ορίζοντας αντίστοιχες σφαίρες ήπιας επιρροής.
Μεταξύ των στόχων της διάσκεψης του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου, τον Φεβρ. 2024 στο Άμπου Ντάμπι, ήταν και η διαρκής λύση του ζητήματος των δημοσίων αποθεμάτων τροφίμων σε σχέση με διάφορα μέσα περιορισμού της μεταβλητότητας των τιμών, ώστε να εξασφαλίζεται η εσωτερική προσφορά τροφίμων στις διάφορες χώρες. Υπήρξε όμως διαφωνία μεταξύ εκείνων, όπως η Ινδία και η Ινδονησία, οι οποίες ζήτησαν να αυξηθεί η διαμόρφωση δημοσίων αποθεμάτων τροφίμων με επιδοτήσεις στην παραγωγή, σε σχέση με εκείνες, ΗΠΑ, ΕΕ, οι οποίες θα επιθυμούσαν ένα περιορισμό των δημοσίων επιδοτήσεων προς την εθνική γεωργία.
Ψυχρός πόλεμος του σιταριού;
Μετά την ολοκλήρωση του σχεδίου "η Κίνα να είναι ο μεγαλύτερος παγκόσμιος παραγωγός σιταριού και ρυζιού στη 10ετία των 2020", επιταχύνεται από το Πεκίνο η εμποριοποίηση γενετικά μεταλλαγμένων καλλιεργειών, στην προσπάθεια απεξάρτησης της χώρας από ξένους προμηθευτές τροφίμων.
Οι εισαγωγές της Κίνας σε ελαιώδεις σπόρους αντιπροσωπεύουν το 60% των συνολικών εισαγωγών της σε τρόφιμα,( 160 εκατομ. τόνοι) δηλ. 96 εκατομ. τόνους, 30% των οποίων προμηθεύουν οι ΗΠΑ.
Από την άλλη πλευρά σημειώνεται στις ΗΠΑ μια μεγάλη κάμψη των εξαγωγών σιταριού, οι οποίες διαμορφώνονται στα επίπεδα του 1971-72. Αυτή είναι μια αντανάκλαση της απώλειας περίπου 141,000 γεωργικών επιχειρήσεων τα τελευταία πέντε χρόνια, η οποία έπληξε κυρίως μικρούς καλλιεργητές. Η έλλειψη εργατικής δύναμης είναι ένα από τα κύρια προβλήματα του αγροτικού τομέα των ΗΠΑ, καθώς περιοριστικές πολιτικές αποθαρρύνουν την είσοδο προσφύγων/ εργατών.
Ίσως η κάμψη της γεωργικής παραγωγής να ενέχει τον κίνδυνο σοβαρού ανταγωνισμού από το Πεκίνο για την παραγωγή σίτου σε παγκόσμια κλίμακα, σε βάθος χρόνου, και υποκατάστασης των Αμερικανικών εξαγωγών ελαιωδών σπόρων ( 29 εκατομ. τόνοι πέρυσι) προς την Κίνα, η οποία εντατικοποιεί τις υψηλής παραγωγικότητας εφαρμογές γενετικά μεταλλαγμένων καλλιεργειών, όπως προαναφέραμε.
Είναι ενδεχόμενος ένας μελλοντικός ανταγωνισμός ΗΠΑ και Κίνας για την προμήθεια τροφίμων προς τρίτους και άσκησης επιρροής προς αυτούς, ο οποίος θα μπορούσε να κλιμακωθεί σε ένα είδος "ψυχρού πολέμου", τον οποίο θα ενίσχυε και η ισχυρή Ρωσική παρουσία. Ενδεχομένως, με πολύ εμφανέστερο από τώρα τρόπο, θα μπορούσαν τα σιτηρά να συνασπίσουν χώρες, όπως πχ το πετρέλαιο, δημιουργώντας παγκόσμιες ολιγοπωλιακές ενώσεις.
Ως προς την ΕΕ, οι προσεχείς εκλογές για το Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, μάλλον θα φέρουν στο προσκήνιο την ανάγκη αναπροσαρμογών στην Κοινή αγροτική πολιτική. Μία σημαντική πρόκληση για Ευρωπαίους πολιτικούς και αγρότες θα είναι η σχεδιαζόμενη ολοκλήρωση της Ουκρανίας στην ενιαία αγροτική αγορά, γεγονός το οποίο όμως θα ενίσχυε την προβολή ήπιας ισχύος από την Ένωση.
Η ανάδυση της γεωργίας ως στρατηγικού μοχλού στο διεθνές γεωπολιτικό πεδίου είναι αναντίρρητη και οι συσχετιζόμενες δυναμικές οι οποίες την χαρακτηρίζουν, οδηγούν σε μια αναδιατύπωση της επί του προκειμένου ισορροπίας ισχύος μεταξύ των διαφόρων προμηθευτριών χωρών.
Ίσως προβάλει μια ευκαιρία επιτυχούς προβολής για την Ευρωπαϊκή Ένωση, όχι μόνο μέσω της αύξησης της γεωργικής παραγωγικότητας των χωρών μελών με την εφαρμογή νέων τεχνολογιών, και την ενίσχυση της προστασίας απέναντι στην κλιματική απειλή, αλλά και με την διαμεσολάβησή της στα διάφορα fora με θέμα την παγκόσμια διατροφική ασφάλεια.
Ο Νικήτας Σίμος είναι Οικονομολόγος και Γεωπολιτικός Αναλυτής.
Είναι συνεργάτης του ΔΙΚΤΥΟΥ για την Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα, και έχει γράψει άρθρα σε διάφορες ιστοσελίδες και εφημερίδες, όπως η Athens Voice, το Liberal, το Capital.gr και η Huffington Post Greece.
Εμφανίζεται συχνά ως καλεσμένος σε τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές για να σχολιάσει οικονομικά και γεωπολιτικά ζητήματα.
Tο άρθρο δημοσιεύτηκε στο capital