Τι είναι o Xylella fastidiosa;

Ένα από τα πλέον επικίνδυνα βακτήρια για τα φυτά σε παγκόσμια κλίμακα, που προκαλεί πολλές ασθένειες, με τεράστιες οικονομικές επιπτώσεις για τη γεωργία
 

Τι είναι o Xylella fastidiosa;

Ο οργανισμός Xylella fastidiosa (Wells et al.) είναι ένα από τα πλέον επικίνδυνα βακτήρια για τα φυτά σε παγκόσμια κλίμακα, που προκαλεί πολλές ασθένειες, με τεράστιες οικονομικές επιπτώσεις για τη γεωργία. Από τον Οκτώβριο του 2013, το στέλεχος του βακτηρίου έχει αρχίσει να εξαπλώνεται στην Απουλία (Ιταλία) και προς το παρόν αποτελεί την πρώτη και μοναδική επιβεβαιωμένη εστία στην ΕΕ, που επηρεάζει κυρίως τους ελαιώνες.

Ο Xylella fastidiosa έχει χαρακτηριστεί στην ΕΕ ως επιβλαβής οργανισμός καραντίνας βάσει της οδηγίας 2000/29/EΚ του Συμβουλίου περί μέτρων κατά της εισαγωγής στην Κοινότητα οργανισμών επιβλαβών για τα φυτά ή τα φυτικά προϊόντα και κατά της εξάπλωσής τους στο εσωτερικό της Κοινότητας. Ως εκ τούτου, πρέπει να απαγορευθεί η είσοδος και η εξάπλωση αυτού του οργανισμού σε όλα τα κράτη μέλη. Η οδηγία για την υγεία των φυτών επιβάλλει στα κράτη μέλη τη νομική υποχρέωση να λαμβάνουν, από τη στιγμή που θα γίνει γνωστή η παρουσία του οργανισμού και ανεξάρτητα από τα συμπτώματα, όλα τα αναγκαία μέτρα για την εξάλειψή του ή, αν αυτό δεν είναι δυνατό, για την αποφυγή της περαιτέρω εξάπλωσής του.

Το βακτήριο αποικίζει τα ξυλώδη αγγεία των φυτών και, κατά κανόνα, μεταδίδεται από έντομα που ανήκουν στις οικογένειες εντόμων Cicadellidae και Cercopidae και τρέφονται από τα ξυλώδη αγγεία των φυτών. Το έντομο της οικογένειας Cercopidae με την επιστημονική ονομασία Philaenus spumarius που είναι ένα πολύ κοινό πολυφάγο έντομο και αφθονεί στα ελαιόδενδρα θεωρείται υπεύθυνος φορέας για την εξάπλωση του βακτηρίου στην Απουλία. Τα συμπτώματα που συνδέονται με την παρουσία του Xylella fastidiosa σε φυτά ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό και μπορεί να προκαλέσουν την πλήρη νέκρωση των φυτών μέσα σε λίγα χρόνια, ανάλογα με το είδος του φυτού ξενιστή, τη σοβαρότητα της μόλυνσης και τις κλιματικές συνθήκες.

Με βάση την επιστημονική βιβλιογραφία, περίπου 300 είδη φυτών μπορούν να προσβληθούν από το βακτήριο και συνδέονται με τα τέσσερα διαφορετικά υποείδη του οργανισμού Xylella fastidiosa· ωστόσο, δεν είναι όλα ευπαθή στην ασθένεια. Το στέλεχος που εντοπίστηκε στην Απουλία θεωρείται νέα γενετική παραλλαγή του οργανισμού Xylella fastidiosa, υποείδος pauca, για το οποίο παραμένει αδιευκρίνιστο το φάσμα φυτών-ξενιστών. Δεν έχει ακόμη ανιχνευτεί στα εσπεριδοειδή και στα αμπέλια, παρόλο που οι δοκιμές παθογένειας είναι ακόμη σε εξέλιξη. Ωστόσο, λόγω του μεγάλου αριθμού των επιβεβαιωμένων (π.χ. ελαιόδενδρα, δαμασκηνιές) ή δυνητικών φυτών-ξενιστών (π.χ. εσπεριδοειδή και αμπέλια) και του μεγάλου αριθμού και της εκτεταμένης κατανομής των εντόμων-φορέων, ο κίνδυνος περαιτέρω εξάπλωσης του συγκεκριμένου επιβλαβούς οργανισμού σε άλλες περιοχές της Ιταλίας και τα υπόλοιπα κράτη μέλη της ΕΕ είναι πολύ μεγάλος.

Από τον Φεβρουάριο του 2014 η ΕΕ έχει θεσπίσει έκτακτα μέτρα για την καταπολέμηση του εν λόγω οργανισμού. Τον Ιούλιο του 2014 τα μέτρα αυτά εξειδικεύτηκαν και τον Μάιο του 2015 ενισχύθηκαν περισσότερο με σκοπό την παρεμπόδιση της περαιτέρω εξάπλωσης του βακτηρίου στην ΕΕ.
 

Ερωτήσεις και απαντήσεις

Ποια μέτρα έχουν ληφθεί από την Επιτροπή για την αποφυγή περαιτέρω εξάπλωσης στο έδαφος της Ένωσης;

Λόγω του υψηλού βαθμού αβεβαιότητας ως προς το πλήρες φάσμα των φυτών-ξενιστών που είναι ευπαθή στο στέλεχος της Απουλίας (11 φυτικά είδη και 2 φυτικά γένη υπόκεινται προς το παρόν σε ρύθμιση), τα έκτακτα μέτρα της ΕΕ προβλέπουν αυστηρές απαιτήσεις για τη διακίνηση εντός και εκτός της προσβεβλημένης περιοχής συγκεκριμένων φυτών που απαρτίζουν έναν μακροσκελή κατάλογο, που αποτελείται από 160 φυτικά είδη και 27 φυτικά γένη που προορίζονται για φύτευση, εκτός από τους σπόρους προς σπορά, συμπεριλαμβανομένων των αμπελιών και των εσπεριδοειδών.

Το σύνολο της επαρχίας του Lecce, που έχει χαρακτηριστεί προσβεβλημένη ζώνη, υπόκειται σε περιοριστικά μέτρα και περιβάλλεται από μια εκτεταμένη ζώνη απομόνωσης 20 χιλιομέτρων που είναι απαλλαγμένη από το βακτήριο. Πρέπει να δημιουργηθεί μια ζώνη εντατικής επιτήρησης γύρω από την οριοθετημένη περιοχή του Lecce ώστε να εξασφαλίζεται η έγκαιρη ανίχνευση νέων εστιών. Μια συγκεκριμένη οριοθετημένη ζώνη (προσβεβλημένη ζώνη συν ζώνη απομόνωσης) δημιουργείται γύρω από την περιοχή εμφάνισης νέας εστίας στον δήμο Oria, στην επαρχία του Brindisi, όπου εφαρμόζονται αυστηρά μέτρα εκρίζωσης.

-    Οι εστίες που διαπιστώθηκαν εκτός της επαρχίας του Lecce (π.χ. στον δήμο Oria, στην επαρχία Brindisi) υπόκεινται σε πολύ αυστηρά μέτρα εκρίζωσης, που περιλαμβάνουν την κοπή όλων των φυτών- ξενιστών (11 φυτικά είδη και 2 φυτικά γένη), ανεξάρτητα από την κατάσταση της υγείας τους, σε ακτίνα 100 μέτρων γύρω από τα μολυσμένα φυτά·
-    Οι εστίες στην επαρχία του Lecce υπόκεινται σε περιοριστικά μέτρα που προβλέπουν τουλάχιστον την απομάκρυνση όλων τα μολυσμένων φυτών (όχι κοπή) σε μια έκταση 20 χιλιομέτρων, στο βόρειο τμήμα της επαρχίας, που γειτνιάζει με τις επαρχίες Brindisi και Taranto, καθώς και κοντά σε εγκεκριμένους χώρους καλλιέργειας (π.χ. φυτώρια και κέντρα με είδη κήπου) και σε περιοχές με ιδιαίτερη πολιτιστική, επιστημονική και κοινωνική αξία.
 -    Η διακίνηση εκτός των οριοθετημένων περιοχών συγκεκριμένων φυτικών ειδών επιτρέπεται μόνον εάν τα εν λόγω φυτά έχουν καλλιεργηθεί σε εγκεκριμένους χώρους, υπό συνθήκες προστασίας, και έχουν υποβληθεί σε κατάλληλη δειγματοληψία και δοκιμή πριν από τη μετακίνησή τους, με κοινοποίηση προς την εθνική αρμόδια αρχή προορισμού, συμπεριλαμβανομένων των απαιτήσεων ιχνηλασιμότητας.

Αυτά τα μέτρα θα έχουν σημαντική επίπτωση στην επαρχία του Lecce και στις γειτονικές επαρχίες Brindisi και Taranto λόγω της οικονομικής και πολιτιστικής σημασίας της παραγωγής ελαιολάδου στην προσβεβλημένη περιοχή. Οι εκτάσεις που υπόκεινται σε έκτακτα μέτρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ανέρχονται σε 570.200 εκτάρια. Η επαρχία του Lecce, με 350.000 εκτάρια, περιλαμβάνει περίπου 12.580.000 ελαιόδεντρα, εκ των οποίων 2.900.000 ηλικίας άνω των 100 ετών. Ωστόσο, καθώς τα περισσότερα από τα φυτά αυτά είναι ακόμη υγιή σήμερα, θα πρέπει να καταβληθούν τεράστιες προσπάθειες για την αποφυγή της μόλυνσης.

Με ποιον τρόπο προτίθεται η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αποτρέψει την περαιτέρω είσοδο του οργανισμού Xylella fastidiosa από τρίτες χώρες;

Οι ισχύοντες κανόνες εισαγωγών ενισχύθηκαν περισσότερο και η εισαγωγή των συγκεκριμένων φυτών (160 φυτικά είδη και 27 φυτικά γένη) από προσβεβλημένες τρίτες χώρες είναι δυνατή μόνο εάν καλλιεργούνται υπό συνθήκες προστασίας και εάν, πριν από την εξαγωγή και κατά την είσοδό τους στην ΕΕ, υποβάλλονται σε επιθεώρηση, δειγματοληψία και δοκιμή για την απουσία του βακτηρίου. Εφαρμόζονται αυστηρά οι όροι για τη διακίνηση των εν λόγω εισαγόμενων φυτών εντός της ΕΕ.

Η εισαγωγή από χώρες απαλλαγμένες από επιβλαβείς οργανισμούς είναι δυνατή μόνον εφόσον το υγειονομικό καθεστώς των περιοχών αυτών έχει ήδη κοινοποιηθεί επισήμως στην Επιτροπή. Οι εισαγωγές φυτών Coffea προς φύτευση από την Ονδούρα και την Κόστα Ρίκα απαγορεύονται.

Υπάρχει διαθέσιμη οικονομική ενίσχυση για τους γεωργούς που θίγονται από τον Xylella fastidiosa;

Η συγχρηματοδότηση της ΕΕ για την υγεία των φυτών μπορεί να χορηγηθεί για την εφαρμογή προγραμμάτων επιτήρησης και εκστρατειών εκρίζωσης/περιορισμού σύμφωνα με τον κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 652/2014. Βάσει του ίδιου νομικού πλαισίου, η χρηματοδοτική συνεισφορά της ΕΕ για την αποζημίωση των ιδιοκτητών για την αξία των καταστραφέντων φυτών θα είναι δυνατή μόνον από το 2017 και μετά. Πρόσθετη χρηματοδοτική στήριξη συζητείται επί του παρόντος στο πλαίσιο της κοινής γεωργικής πολιτικής της ΕΕ.

Επίσης, προβλέπεται η δημοσίευση πρόσκλησης για τη διεξαγωγή ειδικής έρευνας για την Xylella fastidiosa στο πλαίσιο του επικείμενου προγράμματος εργασίας «Ορίζων 2020» 2016/2017 που αποσκοπεί στην προώθηση μιας περιεκτικής δέσμης δράσεων για τη βελτίωση των γνώσεων σχετικά με το βακτήριο και την εκπόνηση εναλλακτικών λύσεων για την πρόληψη και την καταπολέμησή του σε συνδυασμό με εργαλεία για την εκτίμηση του κινδύνου και τις πολιτικές στον τομέα της υγείας των φυτών.

Θα ήταν δυνατό η κατάρρευση των ελαιόδεντρων να οφείλεται σε άλλα αίτια, επειδή ορισμένες επιστημονικές μελέτες υποστηρίζουν ότι προκαλείται από έναν συνδυασμό μυκήτων που αποδυναμώνουν τα φυτά πριν αυτά δεχθούν επίθεση από τoν Xylella fastidiosa, και φαίνεται να υπάρχει κάποια ειδική θεραπεία;

Η Επιτροπή εξέτασε όλες τις πληροφορίες που ήταν διαθέσιμες κατά τη διάρκεια της επανεξέτασης των μέτρων έκτακτης ανάγκης στην ΕΕ. Όλα τα σχετικά έγγραφα διαβιβάστηκαν στην EFSA για ειδική αξιολόγηση. Στις 17 Απριλίου 2015, η EFSA εξέδωσε δήλωσηpdf σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει επί του παρόντος κανένα επιστημονικό στοιχείο που να τεκμηριώνει τον ισχυρισμό ότι πρωταρχική αιτία του συνδρόμου κατάρρευσης των ελαιόδενδρων που παρατηρείται στην Απουλία της Νότιας Ιταλίας είναι οι μύκητες και όχι το βακτήριο Xylella fastidiosa. Επιπλέον, δεν υπάρχουν δημοσιευμένα στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι η θεραπεία της ασθένειας που προκαλείται από τους μύκητες θα μειώσει την εγκατάσταση, την εξάπλωση και τον αντίκτυπο του οργανισμού Xylella fastidiosa, αν και η καλή διαχείριση των οπωρώνων είναι εν γένει επωφελής για την υγεία των φυτών.

Ήδη στην επιστημονική γνώμη της τον Ιανουάριο του 2015, η EFSA κατέληγε στο συμπέρασμα ότι τα συμπτώματα που παρουσιάστηκαν στα ελαιόδενδρα προκαλούνται από ένα σύνολο παρασίτων και παθογόνων παραγόντων, συμπεριλαμβανομένου του Xylella fastidiosa, διαφόρων μηκύτων και του zeuzera pyrina. Ωστόσο, μολονότι ο ειδικός ρόλος του οργανισμού Xylella fastidiosa στο σύνδρομο ταχείας κατάρρευσης των ελαιοδένδρων απομένει ακόμη να διευκρινιστεί, ο Xylella fastidiosa έχει ανιχνευτεί σε νεαρά φυτά που παρουσιάζουν συμπτώματα του συνδρόμου κατάρρευσης χωρίς να έχουν διαπιστωθεί άλλοι παθογόνοι παράγοντες.

Πώς μπορεί να ελεγχθεί ο οργανισμός Xylella fastidiosa;

Σύμφωνα με τους φυτοϋγειονομικούς εμπειρογνώμονες της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA), δεν υπάρχει σήμερα διαθέσιμη μέθοδος ελέγχου για τη θεραπεία άρρωστων φυτών στον εν λόγω τομέα. Ενδεχόμενες αλλαγές στα συστήματα καλλιέργειας θα μπορούσαν να έχουν κάποια επίπτωση στην ασθένεια (π.χ. κλάδεμα, λίπανση και άρδευση), αλλά αυτό δεν αρκεί για τη θεραπεία των φυτών. Στην Απουλία, το εκτεταμένο κλάδεμα των ελαιοδένδρων που έχουν μολυνθεί είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση νέων βλαστών από τη βάση του δένδρου, ωστόσο, μέχρι στιγμής, δεν έχει αποδειχθεί ότι αυτό μπορεί να θεραπεύσει τα φυτά και να αποτρέψει τη νέκρωσή τους.

Η στρατηγική ελέγχου πρέπει να εστιάζεται στο έντομο-φορέα, και στην απομάκρυνση των μολυσμένων φυτών που, εάν παραμείνουν στο έδαφος, μπορούν να λειτουργήσουν ως αποθήκη μολύσματος για τους φορείς του βακτηρίου.

Προκειμένου να ελεγχθεί ο πληθυσμός των ξενιστών, χρειάζεται κατάλληλη φυτοϋγειονομική επεξεργασία, όπως απομάκρυνση των ζιζανίων που είναι απαραίτητα για την ολοκλήρωση του κύκλου ζωής του εντόμου, αλλά και στοχευμένη χρήση φυτοπροστατευτικών προϊόντων, ιδιαίτερα πριν από την απομάκρυνση των μολυσμένων φυτών. Η εν λόγω επεξεργασία πρέπει να εκτελείται σε συνδυασμό με τις κατάλληλες γεωργικές πρακτικές.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι ασυμπτωματικοί φορείς, οι ασυμπτωματικές μολύνσεις ή οι περιορισμένης έκτασης μολύνσεις μπορούν να διαφύγουν από το πεδίο ερευνών που βασίζονται μόνο σε οπτική επιθεώρηση αλλά και ερευνών που βασίζονται σε εργαστηριακές δοκιμές λόγω της πρόωρης μόλυνσης ή της ανομοιογενούς κατανομής του βακτηρίου στο φυτό. Αυτός είναι ο βασικός λόγος για την εφαρμογή αυστηρών μέτρων εκρίζωσης (π.χ. κοπή όλων των φυτών ξενιστών γύρω από τα μολυσμένα φυτά) για εστίες που διαπιστώθηκαν εκτός της επαρχίας του Lecce.

Τι μπορώ να κάνω ως πολίτης για την πρόληψη της περαιτέρω εξάπλωσης του οργανισμού Xylella fastidiosa στην ΕΕ;

Οι εθνικές εποπτικές αρχές πρέπει να ενημερώνονται άμεσα για κάθε ύποπτο κρούσμα του οργανισμού Xylella fastidiosa, έτσι ώστε να μπορούν να λάβουν τα αναγκαία μέτρα.

Είναι σημαντικό να περιοριστεί η διακίνηση εντός και εκτός των οριοθετημένων περιοχών στην Απουλία συγκεκριμένων φυτών που προέρχονται από την εν λόγω περιοχή μόνο στα φυτά που καλλιεργούνται σε εγκεκριμένο φυτώριο και συνοδεύονται από φυτοϋγειονομικό διαβατήριο.

Τέλος, όταν επιστρέφετε από ταξίδι από τρίτες χώρες να μη φέρνετε φυτά εκτός εάν συνοδεύονται από φυτοϋγειονομικό πιστοποιητικό.