Δουλεύουμε για να ζούμε ή ζούμε για να δουλεύουμε; Διακοπές και ψυχαγωγία στην Ελλάδα

* Αγγελική Μητροπούλου, Υπ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αιγαίου, επιστημονική συνεργάτιδα του Ινστιτούτου ΕΝΑ& Ορέστης Χατζηγιαννάκης, Υπ. Διδάκτωρ ΕΚΠΑ, συνεργάτης της Ομάδας Κοινωνικών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ – Ανάλυση για το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ

Αφετηριακές επισημάνσεις

Ο ελεύθερος χρόνος και το δικαίωμα σε αυτόν, ανέκαθεν, αποτελούσε αντικείμενο έντονης πολιτικής διαμάχης. Ήδη, εδώ και πάνω από εκατό χρόνια, στη Γαλλία, τα λεγόμενα «ταξίδια στη θάλασσα» αποτελούσαν προτεραιότητα για το εργατικό κίνημα. Από το 1919, οι σοσιαλιστές και κομμουνιστές δήμαρχοι του Ivry-sur-Seine, λίγο πιο έξω από το Παρίσι, διοικούσαν ένα ταμείο αλληλεγγύης για να προσφέρουν στα παιδιά των εργατών ταξίδια στη θάλασσα. Ενώ, λίγα χρόνια μετά, το εργατικό κίνημα έδινε άλλη μία μάχη για την κατοχύρωση του δικαιώματος (αρχικά) στις καλοκαιρινές διακοπές, ήδη, από τη δεκαετία του 1930 (Broader, 2019). Μέχρι που φτάσουμε στο άρθρο 24 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του 1948, το οποίο αναφέρει ότι «καθένας έχει το δικαίωμα στην ανάπαυση, σε ελεύθερο χρόνο, και ιδιαίτερα, σε λογικό περιορισμό του χρόνου εργασίας και σε περιοδικές άδειες με πλήρεις αποδοχές». Όμως, όπως και σε πολλά άλλα δικαιώματα από την κατοχύρωση στην εφαρμογή υπάρχει μία μεγάλη απόσταση. Μια απόσταση, όπως φαίνεται, ακόμη μεγαλύτερη στην Ελλάδα.

Για ένα δικαίωμα, αυτό των διακοπών, που παρά τις διαφορές, που μπορεί να υπάρχουν στο μέγεθος της επίδρασης τους στην ποιότητα ζωής, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη σπουδαιότητά τους (Randle κ.α. 2018), με τη συμβολή τους στην προσωπική ανάπτυξη, στην αυτο-εκπλήρωση (McCabe&Johnson, 2013),στην καλυτέρευση της φυσικής μας κατάστασης (Chen&Petrick, 2013),καιφυσικά, στη βελτίωση της ψυχικής μας υγείας (Gilbert&Abdullah, 2004).

Τι ισχύει σήμερα στην Ελλάδα; Τι βιώνουν οι εργαζόμενοι στην καθημερινότητά τους;

Η πραγματικότητα στους εργασιακούς χώρους είναι σε πολλές περιπτώσεις δυστοπική, με επίπτωση και στη δυνατότητα των εργαζόμενων να κάνουν διακοπές. Δυνατότητα που φαίνεται να περιορίζεται τόσο εξαιτίας έλλειψης επαρκών υλικών πόρων, όσο και εξαιτίας των ευρύτερων συνθηκών εργασίας. Ενδεικτικό, όσον αφορά τις συνθήκες εργασίας, είναι το αρνητικό παράδειγμα της χώρας μας στις ώρες εργασίας την εβδομάδα. Καθώς, ενώ, συζητείται το εργασιακό υπόδειγμα της τετραήμερης εργασίας σε πολλές χώρες της Ευρώπης, η Ελλάδα, σύμφωνα με τη Eurostat,, βρίσκεται στην πρώτη θέση ανάμεσα στα 27 κράτη της Ε.Ε. στις περισσότερες ώρες εργασίας εβδομαδιαίως (40,1). Παράλληλα, αντίστοιχη αρνητική εξέλιξη όλα αυτά τα χρόνια της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας για την ολοένα και μεγαλύτερη έλλειψη υλικών πόρων και κατ’ επέκταση της μείωσης των διακοπών, αποτελεί η κατάργηση των δώρων ως μνημονιακή απαίτηση στο δημόσιο και τον ευρύτερο δημόσιο τομέα και η συχνή, παράνομη μη καταβολή τους στον ιδιωτικό τομέα.

Ο περιορισμός όμως των διακοπών συγκεκριμένα για το έτος που πέρασε ήταν εμφανής ήδη από τις αρχές του καλοκαιριού, όταν σε διάφορες έρευνες (ενδεικτικά της MARCγια λογαριασμό του ΑΝτ1 και του ΣΕΛΠΕ σε συνεργασία με το εργαστήριο ELTRUN του ΟΠΑ) που πραγματοποιήθηκαν και δημοσιεύθηκαν, είχαν βασικό κοινό εύρημα την διαπίστωση ότι σχεδόν 1 στους 2 Έλληνες δεν θα πήγαιναν καλοκαιρινές διακοπές κυρίως λόγω ακρίβειας.

Τελικά, οι δυσοίωνες αυτές προβλέψεις, φάνηκε ότι επαληθεύονται και από τη μεγάλη πανελλαδική έρευνα που πραγματοποίησε το ΕΝΑ σε συνεργασία με την Prorata. Καθώς, η έρευνα για την ποιότητα ζωής φέρνει ξανά στο προσκήνιο ότι οι διακοπές και η ψυχαγωγία αν και δικαίωμα και βασικό «συστατικό» μιας ισορροπημένης ζωής, έχουν μετατραπεί σήμερα σε ένα προνόμιο που δεν αφορά όλους και, ειδικότερα, μοιάζει να μην αφορά τον μισό πληθυσμό.

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τη μεγάλη πανελλαδική ποσοτική έρευνα 800 ατόμων με OnLine συμπλήρωση δομημένου ερωτηματολογίου που διεξήχθη από το ΕΝΑ και την Prorata[1], το 50% των ερωτώμενων δεν κατάφερε να πάει διακοπές το καλοκαίρι του 2022.

Μεταξύ όσων δεν έκαναν, τις υψηλότερες τιμές δίνουν σ’ επίπεδο ηλικίας οι 35-54 (52%), δηλαδή οι καθ’ υπόθεση «παραγωγικές ηλικίες», σε επίπεδο επαγγελματικής κατάστασης οι άνεργοι (78%) και σε επίπεδο τόπου διαμονής, οι μη διαμένοντες στην Αθήνα (60%).

Ανάμεσα σε όσους είναι οικονομικά ενεργοί, το 47% των μισθωτών του Δημοσίου, το 43% των μισθωτών του ιδιωτικού τομέα και το 47% των επαγγελματιών δεν πήγαν διακοπές, ευρήματα που δείχνουνότι σχεδόντο ½ εξ όσων έχουν εργασία και -μεγαλύτερο ή μικρότερο- εισόδημα δεν είχαν τη δυνατότητα για διακοπές το περασμένο καλοκαίρι.

Ανάλογα αποθαρρυντικάείναι τα στοιχεία και για τη ψυχαγωγία των πολιτών, καθώς το 71% δηλώνει ότι δεν έχει την εισοδηματική δυνατότητα για ψυχαγωγία και τις δραστηριότητες που θα επιθυμούσε.Απαντήσεις που επαληθεύουν τη δεύτερη χειρότερη θέση της Ελλάδας στην Ε.Ε., σύμφωνα με τη Eurostat, μόνο πίσω από τη Ρουμανία, στην αντίστοιχη ερώτηση.

Μάλιστα, το 67% δηλώνει ότι σε σχέση με το 2019 έχει περιορίσει το budget του για ψυχαγωγία εκτός σπιτιού. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι η συντριπτική πλειονότητα των ερωτώμενων εμφανίζει «αδυναμία» να ικανοποιεί ανάγκες ψυχαγωγίας και δραστηριοτήτων που θα θεωρούσε «επιθυμητές».

Αντί επιλόγου

Στις μέρες αυτές, έρχονται να προστεθούν και τα εξαιρετικά ανησυχητικά ευρήματα που προκύπτουν από την πρόσφατη δημοσίευση του Ευρωβαρόμετρου. Πράγματι, το αυξανόμενο κόστος ζωής αποτελεί τη μεγαλύτερη ανησυχία των Ευρωπαίων σε ποσοστό 93%. Το αντίστοιχο ποσοστό για τους ερωτηθέντες από την Ελλάδα είναι συντριπτικό και «αγγίζει» το 100%. Παράλληλα, το 66% των ερωτηθέντων από την Ελλάδα δηλώνει ότι έχει ήδη μειωθεί το βιοτικό τους επίπεδο, ενώ το 29% σημειώνει ότι δεν έχει δει ακόμη το βιοτικό τους επίπεδο να μειώνεται, αλλά αναμένει ότι αυτό θα συμβεί το επόμενο έτος. Δηλαδή, οι πολίτες δηλώνουν σχεδόν με βεβαιότητα ότι η κατάσταση θα χειροτερέψει.

Τα αποτελέσματα του πρόσφατου Ευρωβαρόμετρου, έρχονται με τη σειρά τους και επιβεβαιώνουν μια συνολική δυσφορία των πολιτών όπως φαίνεται μέσω της έρευνας του ΕΝΑ με την Prorata, η οποία κατέγραψε στάσεις και αντιλήψεις σχετικά με διάφορες πτυχές του βιοτικού επιπέδου των πολιτών, επιτρέποντας έτσι τον σχηματισμό μιας πιο ολοκληρωμένης εικόνας για τα δεδομένα που περιγράφουν αυτό που βιώνει η ελληνική κοινωνία στην μεταπανδημική περίοδο.

Το κοινότοπο ερώτημα για το αν δουλεύουμε για να ζούμε ή ζούμε για να δουλεύουμε μοιάζει ξεπερασμένο από την πραγματικότητα δεν υφίσταται καν. Οι ώρες εργασίας, η έλλειψη ή και ανυπαρξία ελεύθερου χρόνου, η αδυναμία πραγματοποίησης διακοπών και η οικονομική δυσκολία στις ψυχαγωγικές δραστηριότητες αποτυπώνουν γλαφυρά την κοινωνική πραγματικότητα, οδηγώντας στο τρομακτικό στοιχείο, που εξάγεται πάλι από την εν λόγω έρευνα, στο ότι 72% θεωρούν ότι η ποιότητα ζωής στη χώρας μας είναι ασφυκτική ή πιεστική.

Πώς, όμως, να μην είναι ασφυκτική και πιεστική όταν για τη μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας η λέξη διακοπές αποτελεί όνειρο θερινής νυκτός;

Πηγές αναφοράς

Broder, D. (2019) Socialists invented Summer Vacation, Jacobin. Available at: https://jacobin.com/2019/08/socialists-invented-summer-vacation-popular-front-france (Accessed: January 11, 2023).

Chen, C. C., &Petrick, J. F. (2013). Health and wellness benefits of travel experiences: A literature review. Journal of Travel Research, 52(6), 709-719.

Gilbert, D., & Abdullah, J. (2004). Holidaytaking and the sense of well-being. Annals of tourism research, 31(1), 103-121.

McCabe, S., & Johnson, S. (2013). The happiness factor in tourism: Subjective well-being and social tourism. Annals of Tourism Research, 41, 42-65.

Randle, M., Zhang, Y., &Dolnicar, S. (2018). The changing importance of vacations: Proposing a theoretical explanation for the changing contribution of vacations to people’s quality of life. Annals of Tourism Research, 77, 1-4.