* Ανάλυση του Χρίστου Τσαντήλα, Γεωπόνου, Δρ. Εδαφολογίας, πρ. Διευθυντή του Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού (ΕΛΓΟ) ΔΗΜΗΤΡΑ, για το Παρατηρητήριο Βιώσιμης Ανάπτυξης του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ

Εισαγωγή

Η ενεργειακή κρίση που βιώνουμε με την εκρηκτική άνοδο της τιμής των ορυκτών καυσίμων (πετρελαίου, φυσικού αερίου) και της τιμής της ηλεκτρικής ενέργειας, φέρνει εμφατικά στην επικαιρότητα την ανάγκη να σχεδιαστούν εφαρμοσμένες πολιτικές για την κλιματική και ενεργειακή μετάβαση που θα διασφαλίζουν ταυτόχρονα και την ελαχιστοποίηση των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων των μεγάλων αλλαγών που ανακύπτουν από τη ριζική αναδιαμόρφωση του παραγωγικού και καταναλωτικού μοντέλου. Η κλιματική μετάβαση δημιουργεί νέα δεδομένα και προκλήσεις που επηρεάζουν σοβαρά τη λειτουργία όλων των τομέων της οικονομίας και των νοικοκυριών που καλούνται να προσαρμοστούν στις υπό διαμόρφωση συνθήκες. Από τη μία, λοιπόν, υπάρχει η επιτακτική ανάγκη λήψης μέτρων για το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και την προσαρμογή στις επιπτώσεις της και, από την άλλη, η ανάγκη διασφάλισης της οικονομικής βιωσιμότητας και της κοινωνικής συνοχής. Το ερώτημα, λοιπόν, που εγείρεται είναι, εάν οι δύο αυτές προκλήσεις είναι ανταγωνιστικές, σε ποιο βαθμό και πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν με αμοιβαία ωφέλιμο τρόπο. Στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται προβληματισμοί και προτάσεις που αφορούν τον πρωτογενή τομέα της γεωργίας (ΠΤΓ)με σκοπό την υιοθέτηση και εφαρμογή κατάλληλων συστημάτων, προκειμένου αυτός να ανταποκριθεί στη διπλή αυτή πρόκληση.

Γεωργία & Κλιματική Αλλαγή

Ποια είναι όμως η συμμετοχή και σημασία της γεωργίας στην κλιματική αλλαγή; Από την εμφάνιση της γεωργικής δραστηριότητας στη γη, η οποία χρονολογείται περίπου πριν από 12.000 χρόνια και μέχρι σήμερα, το 40% της χερσαίας επιφάνειας της γης, χωρίς να συμπεριλαμβάνονται οι περιοχές που καλύπτονται με πάγους, άλλαξε χρήση και χρησιμοποιείται από τη γεωργία (φυτική παραγωγή και βοσκότοποι).Η τεράστια αυτή αλλαγή άφησε έντονο αποτύπωμα στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα και κατ’ επέκταση στην κλιματική αλλαγή. Στα φυσικά χερσαία οικοσυστήματα υπάρχει ισορροπία μεταξύ του άνθρακα -που απορροφάται από τα φυτά μέσω της φωτοσύνθεσης- και των εκπεμπόμενων στην ατμόσφαιρα ποσοτήτων, οι οποίες καθορίζονται από το κλίμα και τον τύπο του εδάφους. Μέσω της γεωργίας, που στοχεύει στην παραγωγή όσο είναι δυνατό περισσότερης βιομάζας, αφαιρούνται από τον κύκλο του άνθρακα τεράστιες ποσότητες αυτού. Σημαντική, επίσης, είναι η απώλεια βιομάζας λόγω των πυρκαγιών. Αποτέλεσμα αυτών είναι τα αποθέματα άνθρακα στα αγροοικοσυστήματα να μειώνονται. Το ίδιο συμβαίνει και με την απώλεια άνθρακα από το έδαφος:

- από τη μια πλευρά δεσμεύεται άνθρακας μέσω της ανάπτυξης των φυτών και τη δημιουργία βιομάζας,

- από την άλλη ωστόσο, μεγάλες ποσότητες άνθρακα χάνονται μέσω της κατεργασίας του επιφανειακού εδάφους, που οδηγεί σε αποσύνθεση της οργανικής ουσίας και τη δημιουργία διοξειδίου του άνθρακα και μεθανίου, με ταυτόχρονη μείωση της γονιμότητάς του, η οποία σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από την περιεκτικότητα σε οργανικό άνθρακα.

Οι εκτιμήσεις σήμερα για την κατανομή του άνθρακα στον πλανήτη (σε Pg, δισ. τόνους) είναι η ακόλουθη: Στους ωκεανούς συγκρατούνται 39 τρισ. τόνοι (περίπου 77% των παγκόσμιων ποσοτήτων άνθρακα) που αυξάνονται κάθε χρόνο κατά 2.3 δισ. προκαλώντας όμως οξίνιση αυτών. Τα ορυκτά καύσιμα συνεισφέρουν 5-10 τρισ. (περίπου 15%), που μειώνεται κατά 8 δισ. κατ’ έτος. Στα εδάφη περιέχονται 2.5 τρισ. (περίπου 5%), στη ζωντανή βιομάζα (φυτά, ζώα κ.λπ.) συγκρατούνται 560 δισ. (περίπου 1.2%) και στην ατμόσφαιρα 780 δισ. (περίπου 1.5%) ποσότητα που όμως αυξάνεται κατά 4 δισ. τόνους κατ’ έτος λόγω της καύσης ορυκτών καυσίμων και της καλλιέργειας της γης. Συνεπώς, η διαχείριση του εδάφους και η ζωντανή βιομάζα συνιστούν τομείς με πολύ σημαντικές δυνατότητες σχετικά με τη μείωση των Αερίων του Θερμοκηπίου (ΑτΘ) που δεν έχουν ωστόσο αναδειχθεί επαρκώς στη δημόσια συζήτηση για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης σε σύγκριση με άλλους τομείς οικονομικής δραστηριότητας.

Η συμβολή της ανθρακοδεσμευτικής γεωργίας στην επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας

Ας δούμε όμως το πλαίσιο, εντός του οποίου καλείται να λειτουργήσει ο ΠΤΓ με στόχο τη μείωση της επιβάρυνσης που προκαλεί η διαχείρισή του στο  περιβάλλον. Το 2019 η ΕΕ με την Πράσινη Συμφωνία (GreenDeal) ]και στη συνέχεια τον Ευρωπαϊκό Κλιματικό Νόμο έθεσαν τον φιλόδοξο στόχο της επίτευξης της κλιματικής ουδετερότητας (climateneutrality) μέχρι το έτος 2050. Αυτός ο στόχος κλιμακώνεται σε μείωση τωνΑτΘ σε ποσοστό 55% μέχρι το 2030,σε σύγκριση με τις εκπομπές του έτους 1990, και το υπόλοιπο 45% μέχρι το 2050. H γεωργική παραγωγή στην ΕΕ εκτιμάται ότι είναι υπεύθυνη για το 10% των συνολικών εκπομπών των Αερίων του Θερμοκηπίου. Παράλληλα, πρέπει ωστόσο να ληφθεί σοβαρά υπόψη το γεγονός ότι οι δραστηριότητες του ΠΤΓ (γεωργικός και δασικός)μπορούν να λειτουργήσουν ως «καταβόθρες» (sinks), στις οποίες μπορούν να δεσμευθούν σημαντικές ποσότητες ΑτΘ. Στο πλαίσιο της στρατηγικής «Από το Χωράφι στο Πιάτο».

(fromFarmtoForkStrategy), έχει συνεπώς δρομολογηθεί η πρωτοβουλία για την  «Γεωργία Άνθρακα» (CarbonFarming), με στόχο -μέσω της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ)- να υποστηριχθούν γεωργικές πρακτικές που συμβάλλουν στην επίτευξη των κλιματικών στόχων της ΕΕ.

Τι είναι όμως η Γεωργία Άνθρακα (ΓΑ);Μπορεί να αποτελέσει μια εναλλακτική μορφή γεωργίας που θα υπηρετεί ταυτόχρονα την περιβαλλοντική και οικονομική βιωσιμότητα; Μέχρι σήμερα έχουν διατυπωθεί πολλοί ορισμοί, μερικές φορές αντικρουόμενοι. Οι περισσότεροι, όμως, συγκλίνουν στο ότι ο όρος περιλαμβάνει γεωργικές πρακτικές που δεσμεύουν άνθρακα. Μερικοί ορισμοί συνδέουν ρητά το σύστημα με αντισταθμίσεις άνθρακα, δηλαδή μια στρατηγική σύμφωνα με την οποία, οντότητες που απελευθερώνουν άνθρακα θα πρέπει να πληρώνουν άλλες οντότητες να δεσμεύουν άνθρακα ή να μειώνουν ισοδύναμες εκπομπές άνθρακα. Ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες στον κόσμο που έχει αναδείξει με τις έρευνες και δημοσιεύσεις του τις σχέσεις  της γεωργίας με τον κύκλο του άνθρακα και με το φαινόμενο του θερμοκηπίου και ιδιαίτερα με το ρόλο του εδάφους, ο Διευθυντής του Κέντρου Διαχείρισης και Δέσμευσης Άνθρακα του Πανεπιστημίου του Ohioκαθηγητής RattanLal,ορίζει τη Γεωργία Άνθρακα ως «ένα σύστημα αύξησης του άνθρακα στα χερσαία οικοσυστήματα για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και τον μετριασμό της με σκοπό την ενίσχυση των αγαθών και των υπηρεσιών των οικοσυστημάτων και του εμπορίου πιστώσεων άνθρακα(carboncredits) για οικονομικά οφέλη».¹

HEEστο πλαίσιο της στρατηγικής «Από το χωράφι στο πιάτο», ορίζει τη Γεωργία Άνθρακα (ΓΑ) (με ευρεία απόδοση)ως «ένα μοντέλο πράσινων επιχειρήσεων που ανταμείβει τους δραστηριοποιούμενους στον τομέα της Γης για να εφαρμόζουν βελτιωμένες διαχειριστικές πρακτικές που έχουν ως αποτέλεσμα τη δέσμευση άνθρακα με τη μορφή ζωντανής βιομάζας, νεκρής οργανικής ουσίας και στο έδαφος με ενίσχυση τη δέσμευση άνθρακα και/ή μείωση της απελευθέρωσης άνθρακα στην ατμόσφαιρα». Η ΓΑ έχει επίσης ονομασθεί και «ανθρακοδεσμευτική γεωργία. Η ΓΑ ενθαρρύνει τη δημιουργία οικονομικών κινήτρων από δημόσιους και ιδιωτικούς πόρους. Επίσης προβλέπει ότι οι πιστώσεις άνθρακα που δημιουργούνται από τους διαχειριστές της γης, μπορούν να πωλούνται σε αγορές άνθρακα ή να ανταμείβονται με δημόσια ή ιδιωτικά προγράμματα, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό ένα επί πλέον «προϊόν». Επίσης στο πλαίσιο της δράσης της Κυκλικής Οικονομίας προβλέπεται η καθιέρωση ενός πιστοποιητικού απομάκρυνσης άνθρακα.

Η Γεωργία Άνθρακα στην πράξη: δυνατότητες, όρια, και προϋποθέσεις

Τι περιλαμβάνει όμως σε τεχνικό/πρακτικό επίπεδο η εφαρμογή της ΓΑ; Το σύστημα της ΓΑ στην πράξη περιλαμβάνει τη συνδυασμένη χρήση διαφόρων μεθόδων στη γεωργία, που συμβάλλουν στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής μέσω της μείωσης των εκπομπών ΑτΘ. Τέτοιες μέθοδοι στη γεωργική πράξη είναι οι ακόλουθες:

• Η δάσωση γυμνών εκτάσεων και η αναδάσωση περιοχών που είχαν μετατραπεί από δάση σε καλλιεργούμενες εκτάσεις.
• Η αγροδασοπονία και άλλες μορφές μικτής γεωργίας, όπως: συστήματα χρήσης γης, στα οποία ξυλώδη φυτά (δένδρα, θάμνοι) συγκαλλιεργούνται και, όπου είναι δυνατόν, σε συνδυασμό και με κτηνοτροφία.
• Χρησιμοποίηση ενδιάμεσων καλλιεργειών που αναπτύσσονται πολύ γρήγορα, μέχρι την εγκατάσταση της επόμενης κανονικής καλλιέργειας, καλλιεργειών κάλυψης και υιοθέτηση κατεργασίας συντήρησης.
• Αξιοποίηση της πρακτικής της αγρανάπαυσης ή της μετατροπής καλλιεργούμενων εκτάσεων σε βοσκότοπους.
• Αποκατάσταση υγροτόπων και τυρφώνων.

Τα παραπάνω είναι από επιστημονική πλευρά απόλυτα σωστά σε ό,τι αφορά τη  δέσμευση άνθρακα από την ατμόσφαιρα, τη σημαντική ενίσχυση της βιοποικιλότητας και την ενίσχυση των υπηρεσιών των οικοσυστημάτων. Η δυνατότητα όμως εφαρμογής τους στην πράξη, με την προϋπόθεση διασφάλισης και της οικονομικής βιωσιμότητας δεν είναι αυτονόητη και δεδομένη με τις εφαρμοζόμενες στην πράξη σήμερα πολιτικές. Η εφαρμογή των ανωτέρω πρακτικών έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση των αποδόσεων και κατ’ επέκταση του γεωργικού εισοδήματος. Επομένως, η υιοθέτηση και εφαρμογή τους χωρίς την κάλυψη των απωλειών ή/και την ενίσχυσή τους δεν φαίνεται να συγκεντρώνει πιθανότητες. Επίσης, η προοπτική ανάπτυξης μιας πολιτικής ενίσχυσης της ΓΑ δεν φαίνεται να είναι προς το παρόν στα άμεσα σχέδια της ΕΕ, όπως προκύπτει από τη νέα Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ).

Οι θέσεις και διεκδικήσεις των αγροτών στην Ευρώπη

Οι αγρότες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρ’ ό,τι διαβλέπουν τις θετικές προοπτικές για τη  μείωση των ΑτΘ από  την υιοθέτηση της ΓΑ, ταυτόχρονα ζητούν την οικονομική ενίσχυση των παραγωγών για την εφαρμογή της, όπως τονίζει η Ένωση των Γερμανών Γεωργών, πέραν των όσων προβλέπονται στην ΚΑΠ. Στη Γαλλία η υπόθεση της εφαρμογής ΓΑ είναι πιο προωθημένη. Η κυβέρνηση έχει καθιερώσει από το 2019 στη γεωργία την ετικέτα χαμηλών εκπομπών άνθρακα (LowCarbonLabel), η οποία μπορεί να αποκτηθεί μέσω διαφόρων γεωργικών τεχνικών και να χρηματοδοτηθεί από εταιρείες ή τοπικές αρχές μέσω των πιστώσεων άνθρακα (carboncredits). Παρόμοια είναι η κατάσταση στην Αγγλία, όπου οι γεωργοί ζητούν την ουσιαστική υποστήριξη της κυβέρνησης για την επίτευξη του στόχου της γεωργίας μηδενικών εκπομπών. Στην κατεύθυνση αυτή θεωρείται ότι η εφαρμογή των νέων τεχνολογιών (γεωργία ακριβείας) μπορούν να παίξουν καθοριστικό ρόλο. Στην Ισπανία, η ΓΑ αναγνωρίζεται ως ιδιαίτερα σημαντική πρωτοβουλία και η κυβέρνηση έχει αποφασίσει να διαθέσει το 23% των άμεσων ενισχύσεων κατ’ έτος μέχρι το 2027, παράλληλα με την επιβάρυνση του δεύτερου πυλώνα κατά 2% για το περιβάλλον.

Εντούτοις, οι όροι ανάπτυξης της ΓΑ δεν χαίρουν κοινής αποδοχής. Για παράδειγμα, ισχυρές και ουσιαστικές ενστάσεις εκφράζονται από τις Ευρωπαϊκές Ενώσεις των Αγροτών. ΗΟργάνωσηEuropeanCoordinationViaCampesina (EVCV) εκφράζει την έντονη αντίθεσή της στην Πρωτοβουλία ΓΑ της ΕΕ ,επισημαίνοντας ότι δεν υπάρχει σε αυτή αναφορά στη μείωση ΑτΘ από τις Γεωργικές Βιομηχανίες. Επίσης εκφράζονται φόβοι ότι μέσω αυτής το γεωργικό εισόδημα θα εξαρτάται από μια κερδοσκοπική αγορά άνθρακα και ότι στην πράξη θα οδηγήσει στην αύξηση της ισχύος των μεγάλων εταιρειών μέσω της αγοράς carboncredits σε βάρος των αγροτών που κατέχουν μικρές εκτάσεις γης. Με δεδομένη την τάση της συγκέντρωσης της γης σε λιγότερους κατόχους, οι αναφερόμενοι κίνδυνοι φαίνονται πολύ βάσιμοι και πρέπει να προβληματίσουν χώρες, όπως η Ελλάδα, με το μικρότερο γεωργικό κλήρο μεταξύ των χωρών της ΕΕ. Ανάλογα με ό,τι συμβαίνει με τη δυνατότητα των μεγάλων εταιρειών να δεσμεύουν με ενοικίαση για μεγάλα χρονικά διαστήματα (εικοσαετία) μικρές εκμεταλλεύσεις, αλλάζοντας τη χρήση γης και εγκαθιστώντας φωτοβολταϊκά συστήματα, θα μπορούσαν τέτοιες εταιρείες να αγοράζουν τα carboncredits των μικρών εκμεταλλεύσεων με τους όρους που θα τους επέβαλαν. Αυτό θα οδηγούσε σε περαιτέρω συρρίκνωση της γεωργικής παραγωγής. Επομένως, πριν από την εφαρμογή της ΓΑ, απαιτείται η διασφάλιση της υποστήριξης των μικρών εκμεταλλεύσεων έναντι των κινδύνων να υποταχθούν στη δύναμη των μεγάλων εταιρειών.

Ανάπτυξη της ΓΑ στην Ελλάδα: υφιστάμενη κατάσταση, προκλήσεις & προτάσεις

Τι συμβαίνει όμως στην Ελλάδα σχετικά με την εφαρμογή της ΓΑ; Αν και οι προαναφερθείσες γεωργικές πρακτικές -που εμπίπτουν στο πεδίο της  ΓΑ- είναι ήδη γνωστές, η σημασία της ΓΑ δεν έχει ακόμα κατανοηθεί από τα ενδιαφερόμενα μέρη του γεωργικού τομέα και δεν έχει αρχίσει καν να διαμορφώνεται συγκεκριμένη πολιτική εφαρμογής αυτής. Για παράδειγμα, η αγροδασοπονία, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει μια καλή εναλλακτική λύση για τις ορεινές περιοχές, που θα ενίσχυε σημαντικά το εισόδημα των κατοίκων και θα συγκρατούσε τον πληθυσμό σε τέτοιες περιοχές, δεν φαίνεται να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥΠΑΑΤ).Αν  και η αγροδασοπονία έχει υιοθετηθεί από το 2004 στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στη χώρα μας δεν έχει γίνει αποδεκτή σε πολιτικό επίπεδο. Έτσι, τεράστιες εκτάσεις (υπολογίζονται σε τουλάχιστον3.5 εκατ. στρέμματα) έχουν αφεθεί σε εγκατάλειψη(όπως είναι δασωθέντες αγροί στις ημιορεινές περιοχές που ύστερα από εικοσαετή καλλιέργεια στην περίοδο 1945-1965 εγκαταλείφθηκαν λόγω των αποθαρρυντικών πολιτικών που εφαρμόσθηκαν). Οι εκτάσεις αυτές θα μπορούσαν να επαναχρησιμοποιηθούν από τους ιδιοκτήτες τους με το σύστημα της αγροδασοπονίας, παρέχοντας στον πρωτογενή τομέα της γεωργίας μια ουσιαστική αναπτυξιακή διέξοδο με αύξηση της απασχόλησης και συγκράτηση του πληθυσμού της υπαίθρου.

Η Γεωργία Άνθρακα αποτελεί ένα σύστημα γεωργικής παραγωγής που δημιουργεί σημαντικές δυνατότητες μετριασμού των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής μέσω της θετικής επίδρασης στον κύκλο άνθρακα. Ζητούμενο όμως είναι, οι σχετικές επιλογές να μην κλονίσουν την οικονομική βιωσιμότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, γεγονός που καθιστά υποχρεωτικό το γεγονός η λήψη των όποιων αποφάσεων να  μην επαφίεται στους κανόνες της αγοράς, μέσω της ελεύθερης εμπορευματοποίησης του αποτελέσματος της ΓΑ, δηλαδή της μείωσης των ΑτΘ μέσω των carboncredits.

Αυτό απαιτεί η λήψη των αποφάσεων να γίνει στη βάση της συνέχισης της γεωργικής παραγωγής με όρους που να διασφαλίζουν τη βιωσιμότητα των αγροτών. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει ότι πρέπει να εντοπιστούν και ληφθούν σοβαρά υπόψη οι ακόλουθες βασικές αδυναμίες του Γεωργικού Τομέα,:

• Ο μικρός γεωργικός κλήρος. Σημειώνεται ότι στην Ελλάδα η μέση έκταση ανά γεωργική εκμετάλλευση είναι περίπου 50 στρ., έναντι 170 στρ. στην Ευρώπη, 120 στρ. στις μεσογειακές χώρες και 60 στρ. σε παγκόσμια κλίμακα. Αξίζει επίσης να υπογραμμισθεί ότι το 52% των γεωργικών εκμεταλλεύσεων στην Ελλάδα έχουν έκταση μέχρι 20 στρ. Αυτό αποτελεί μια βασική αιτία για το αυξημένο κόστος παραγωγής.
• Η αναποτελεσματική συλλογική οργάνωση του γεωργικού τομέα που μπορεί να αντισταθμίσει τον μικρό γεωργικό κλήρο. Το ποσοστό προϊόντων που διακινούνταν το 2015 μέσω συνεταιρισμών ήταν μόνο το 20%, ενώ στην Ευρώπη είναι παραπάνω από το διπλάσιο.
• Το χαμηλό τεχνολογικό επίπεδο, η περιορισμένη τεχνογνωσία και η μικρή μεταποιητική προστιθέμενη αξία. Σύμφωνα με δεδομένα της Παγκόσμιας Τράπεζας, του FAO και της ΕΤΕ, η χρηματοδότηση για έρευνα και τεχνολογία το 2015  ήταν 11 €/ha, όταν τα αντίστοιχα ποσά είναι 33,26 και 19 €/ha στην Ευρώπη-28, στις μεσογειακές χώρες και σε παγκόσμιο επίπεδο αντίστοιχα, ενώ η προστιθέμενη αξία από τη μεταποίηση είναι η χαμηλότερη στην Μεσογειακή Ευρώπη (40% έναντι 52% αντίστοιχα).
• Το μικρό ποσοστό νέων που ασχολούνται στη γεωργία (24% έναντι 31% στην ΕΕ).
• Η έλλειψη νομικής προστασίας της γεωργικής γης και ιδιαίτερα της υψηλής παραγωγικότητας, που οδηγεί στη συνεχή συρρίκνωσή της.

Όλα τα παραπάνω πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη στο σχεδιασμό της αξιοποίησης της πρωτοβουλίας Γεωργία Άνθρακα της ΕΕ. Κατά την άποψή μας τα ελάχιστα που πρέπει να ληφθούν υπόψη για την επιτυχή εφαρμογή της ΓΑ είναι:

• Η αντιμετώπιση του μεγάλου προβλήματος του μικρού γεωργικού κλήρου με τη παροχή ισχυρών κινήτρων δημιουργίας συνενώσεων.
• Η διασφάλιση της συμμετοχής στην πρωτοβουλία αποκλειστικά των κατά κύριο επάγγελμα αγροτών. Εάν αυτό δεν συμβεί, είναι βέβαιο ότι, κατ’ αναλογία με ό,τι συμβαίνει με την ανάπτυξη των φωτοβολταϊκών συστημάτων στη γεωργική γη και,ιδιαίτερα στη γη υψηλής παραγωγικότητας, μεγάλες επενδυτικές μονάδες θα εκμεταλλευθούν τις «ευκαιρίες» που δημιουργεί η εμπορευματοποίηση των εκπομπών άνθρακα μέσω των carboncredits με ορατό τον κίνδυνο να συρρικνωθεί σε μεγάλο βαθμό ο αριθμός των πραγματικών γεωργών και κατά συνέπεια η γεωργική παραγωγή.
• Η εφαρμογή της νομοθεσίας που προστατεύει τη γεωργική γη, η οποία προβλέπει την οριοθέτησή και την αξιολόγησή της σε κατηγορίες με βάση την ποιότητά της.

Διαφορετικά, μία ακόμη πρωτοβουλία, αυτή της Γεωργίας Άνθρακα, η οποία επιστημονικά είναι ορθή σε ό,τι αφορά τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής, θα χρησιμοποιηθεί με επιζήμιο τρόπο για τη γεωργία και τους Έλληνες γεωργούς, όπως είδαμε να γίνεται με την ανάπτυξη των φωτοβολταϊκών συστημάτων στη γεωργική γη.